دانشگاه آزاد بدون شهریه می شود؟
ترابی گفت: باید به سمت درآمدهای غیرشهریه حرکت کنیم. برای این مهم نیز می‌توان به سمت شرکت‌های دانش‌بنیان، سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف و... حرکت کرد؛ البته موانعی هم برای این کار وجود دارد.
دانشگاه آزاد اسلامی که یکی از بزرگ‌ترین مراکز علمی و فرهنگی کشور محسوب می‌شود، بعد از گذشت نزدیک به چهاردهه از فعالیت خود امروز با کم شدن جمعیت دانشجویی با کاهش تقاضا و جذب دانشجو از سوی این دانشگاه و به تبع آن کاهش درآمدهایش مواجه است. چندی پیش فرهاد رهبر نیز از کاهش اتکای درآمد دانشگاه آزاد اسلامی به شهریه خبر داده بود؛ راهکاری که در صورت عملیاتی شدن، نتایج بسیار خوب و ارزنده‌ای را برای این دانشگاه به همراه خواهد آورد. حال باید دید این مساله از چه طریق قابل تحقق است. «فرهیختگان» در همین زمینه گفت‌وگویی را با تقی ترابی، استاد اقتصاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات انجام داده که متن کامل آن به شرح زیر است.
دانشگاه آزاد اسلامی از همان بدو تاسیس به شهریه دانشجویی متکی بود و می‌بینیم که این دانشگاه در صورت عدم مدیریت این موضوع با مشکلاتی مواجه خواهد شد. در این زمینه صحبت کنید.
در پاسخ به این سوال باید دانشگاه آزاد اسلامی را با شرکت IBM یکی از بزرگ‌ترین غول‌های حوزه فناوری اطلاعات مقایسه کنیم؛ چراکه مشکلات دانشگاه آزاد اسلامی با مشکلاتی که این شرکت در اوایل دهه 90 با آن مواجه بود، شباهت‌های زیادی دارد. چندی پیش کتاب رقص فیل‌ها را که به سرگذشت تحول IBM پرداخته است، مطالعه کردم و متوجه شباهت‌های بین این شرکت و وضعیت فعلی دانشگاه آزاد اسلامی شدم. در دهه 90 این‌گونه به نظر می‌رسید که چون IBM یک غول بزرگ در حوزه فناوری اطلاعات بوده است، نمی‌تواند چابک و سریع باشد و از انعطاف بالا برخوردار نیست. به همین دلیل به فیل تشبیه می‌شد. همین مساله را در بحث دانشگاه آزاد اسلامی هم شاهد هستیم.
به نظرم مطالعه کتاب رقص فیل‌ها و راهکارهای مطرح شده در این کتاب برای نجات شرکت IBM قطعا می‌تواند برای برون‌رفت از وضعیت فعلی دانشگاه آزاد اسلامی هم بسیار مفید باشد. این شرکت یک بنگاه علمی صنعتی در مقیاس جهانی بوده که هر حرکت آن در جهان مورد توجه قرار می‌گرفته است. دانشگاه آزاد اسلامی هم می‌تواند مانند یک بنگاه علمی و پژوهشی در مقیاس بسیار بزرگ سرنوشت آموزش عالی کشور و حتی کل کشور را رقم بزند؛ چراکه بسیاری از مسائل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی نشات گرفته از دانشجو، دانشگاه و هیات‌علمی است. بنابراین اگر اتفاقی برای دانشگاه آزاد اسلامی رخ دهد روی همه حوزه‌ها تاثیر می‌گذارد.
از سوی دیگر باید عنوان کرد که کمک به دانشگاه آزاد اسلامی تنها کمک به این دانشگاه نیست؛ بلکه کمک به آموزش عالی کشور و پاسداری از یکی از دستاوردهای انقلاب اسلامی است. همچنین آسیب به آن، آسیب به وضعیت علمی، فرهنگی و حتی اقتصادی و سیاسی خواهد بود؛ بنابراین توجه به این مقوله یک اهتمام ملی را طلب می‌کند. دانشگاه آزاد اسلامی با فعالیت بسیار گسترده و با برخورداری بیش از 7/1 میلیون نفر دانشجو و حدود 100 هزار نفر عضو و کارمند هیات‌علمی در یک مقیاس بسیار وسیع در تمام کشور و برخی کشورهای دیگر فعالیت می‌کند و شدیدا با سیر نزولی درآمد مواجه و هزینه‌های آن نیز همچنان رو به افزایش است. از این رو امروزه تصور می‌شود که این دانشگاه باید فعالیت‌های آموزشی و دانشگاه‌داری خود را که رسالت اصلی‌اش در حوزه آموزش و پژوهش است، کمرنگ کرده و به فعالیت‌های کسب‌وکار روی بیاورد که این نگاه درستی نیست.
اگر بخواهیم مشکلات دانشگاه آزاد اسلامی را با IBM مقایسه کنیم باید بگوییم در دهه 90 غالب مدیرانی که در IBM بودند، می‌گفتند این شرکت مبتلا به کاغذبازی و بوروکراسی است. بنابراین باید چابک شده و به قسمت‌های کوچک‌تر تقسیم شود. الان در دانشگاه آزاد اسلامی نیز شاهد چنین صحبت‌هایی هستیم. البته در شرکت IBM همه مدیران پیشنهاد تمرکززدایی را بیان می‌کردند که در دانشگاه همین مساله پیشنهاد می‌شود. اما اینکه تصور می‌کنیم همه مشکلات با تمرکززدایی حل می‌شود، این‌گونه نیست؛ چراکه تمرکرزدایی باید در کنار تمرکزگرایی با هم مدنظر قرار گیرد.
مهم‌ترین مزیت‌های دانشگاه آزاد اسلامی نسبت به سایر دانشگاه‌ها چیست؟
دانشگاه آزاد اسلامی دارای چهار مولفه است که آن را ممتاز کرده است؛ اندازه، مقیاس آن در آموزش عالی، دامنه فعالیت‌های دانشگاه و همچنین مدیریت منحصربه‌فرد دانشگاه چهار مولفه اصلی آن به شمار می‌روند و دانشگاه می‌تواند برای حل مشکلات خود از این مزیت‌ها استفاده کند.
البته تنها وجود این مزیت‌ها برای برون‌رفت از وضعیت فعلی کافی نیست. توصیه‌ام این است که فرهاد رهبر با قاطعیت و سرعت تغییرات لازم را در دانشگاه اعمال کند. در حقیقت باید پیش از اینکه دانشگاه آزاد اسلامی را نظام‌مند کرده و تغییرات لازم را در آن اعمال کنیم، اعمال رهبری درستی در دانشگاه از سوی ایشان صورت گیرد.
چقدر از مشکلات موجود در دانشگاه‌های کشور اعم از دانشگاه‌های پولی و دولتی به مسائل مالی آنها بستگی دارد؟
در نظام آموزش دولتی بودجه‌ای برای دانشگاه‌ها تعریف می‌شود. در این نظام هم مانند همه بخش‌های دولتی ناکارآمدهایی وجود دارد؛ چراکه هیچ کس در دانشگاه‌های دولتی دغدغه جذب بودجه و دانشجو را ندارد و به هیچ وجه مساله اصلی دانشگاه‌های دولتی جذب دانشجو نیست؛ چون در این دانشگاه‌ها بودجه ثابتی برای استادان وجود دارد و هزینه‌های جاری نیز پرداخت می‌شود؛ حتی برای آنها بهتر است دانشجویان کمتری جذب کنند. از این رو مساله اقتصادی اصلا در دانشگاه‌های دولتی وجود ندارد. ولی در دانشگاه آزاد اسلامی این دغدغه وجود دارد؛ چراکه بیش از 90 درصد درآمد این دانشگاه توسط شهریه تامین می‌شود و با اتفاقی که برای آموزش عالی کشور افتاده، دانشگاه آزاد اسلامی با مشکلات جدی روبه‌رو شده است.
به عبارت دیگر در دانشگاه آزاد اسلامی مساله مالی کاملا با دانشگاه‌های دولتی متفاوت است. مشکلات فعلی دانشگاه آزاد اسلامی به چند مساله بر می‌گردد؛ اولین مساله کاهش تقاضا برای آموزش عالی است. از دلایل این امر نیز هرم سنی جمعیت است که یک پدیده تقریبا جهانی شده است. کاهش انگیزه دانشجویان برای ادامه تحصیل و سیاست‌های اعمال شده از سوی وزارت علوم هم از دیگر مسائلی است که باعث ایجاد وضعیت فعلی برای دانشگاه آزاد اسلامی شده است.
درباره راهکارهای عملی کاهش وابستگی دانشگاه آزاد اسلامی به درآمدهای شهریه و افزایش سرمایه‌های این دانشگاه توضیح دهید؟
دانشگاه آزاد اسلامی برای جبران کاهش درآمدها باید از طرق مختلف عمل کند؛ اولین راهکار این است که امکان تغییر رشته دانشجویان در طول دوره فراهم شود، چراکه بسیاری از دانشجویان بعد از اینکه چند ترم از یک رشته را خواندند متوجه می‌شوند می‌خواهند تغییر رشته دهند. بنابراین اگر امکان تغییر رشته فراهم شود، قطعا برخی مشکلات کاهش می‌یابد. پس باید چنین سیاست‌هایی را برای جذب دانشجو در نظر بگیریم.
از سوی دیگر باید به سمت درآمدهای غیرشهریه حرکت کنیم. برای این مهم نیز می‌توان به سمت شرکت‌های دانش‌بنیان، سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف و... حرکت کرد؛ البته موانعی هم برای این کار وجود دارد:
اقدام به ایجاد نمایندگی با عاملیت هلدینگ مالی دانشگاه آزاد اسلامی در واحدهای دانشگاهی، ورود حداقلی در اداره شرکت‌ها با رویکرد تمرکز بر مدیریت اقتصادی حین بهره‌گیری از مزیت‌های دانشگاه از طریق سرمایه‌گذاری متنوع و با هدف ایده به محصول، تولید ثروت از علم، ایجاد اشتغال و کارآفرینی با ماموریت دانشگاه آزاد اسلامی، ارجحیت سرمایه‌گذاری در زمینه‌هایی که محصولات آن در داخلی دانشگاه مصرف بالایی دارند، انعقاد قرارداد مشارکت در فروش محصول به صورت مشارکت در طرح‌های سرمایه‌گذاری و دانش‌بنیان در واحدها، رفع مشکل نحوه مشارکت واحدها در شرکت‌های دانش‌بنیان، بهره‌گیری از مزیت‌های دانشگاه در سرمایه‌گذاری‌های متنوع و دانش‌بنیان با هدف ایده به محصول، ایجاد اشتغال و کارآفرینی در راستای ماموریت‌های دانشگاه، رفع موانع اجرایی به‌منظور سرعت بخشیدن شرکت‌های دانش‌بنیان از جمله مواردی چون امور ثبتی، اخذ کد شناسه ملی و اقتصادی مستقل، رفع تبعیض در اموری نظیر امور مالیاتی و بیمه بین دانشگاه آزاد اسلامی نسبت به دانشگاه‌های دولتی و رفع موانع و مشکلات حقوقی در انعقاد قرارداد با اعضای هیات‌علمی واحدها که توانایی رفع نیازهای پژوهشی و اجرایی واحد را دارند. در این صورت مشارکت و حضور استادان در خود واحدهای دانشگاه بسیار موثر و در افزایش‌انگیزه آنها تاثیرگذار خواهد بود از جمله راهکارهای عملی محسوب می‌شود.
درباره موانع موجود بر سر راه حرکت دانشگاه آزاد اسلامی به سمت جذب درآمد به جز شهریه صحبت کنید؟
دانشگاه آزاد اسلامی سرمایه‌های فیزیکی و انسانی بالایی دارد. بنابراین قطعا بیش از حرکت به سمت شرکت‌های دانش‌بنیان، باید بتوانیم از این سرمایه‌ها به درستی استفاده کنیم. این مساله نیز همت جدی و ملی را می‌طلبد؛ چراکه دانشگاه آزاد اسلامی از دستاوردهای بزرگ انقلاب اسلامی است. خسران به دانشگاه آزاد اسلامی لطمه به آموزش عالی کشور است. باید به شکل جدی مسئولان دانشگاه با مسئولان کشوری در این زمینه وارد صحبت شوند و در این مورد یک راهکار جدی بیندیشند.
دانشگاه آزاد اسلامی بعد از گذشت نزدیک به چهار دهه از فعالیت‌هایش چه اقداماتی در راستای ایجاد ارتباط با صنعت انجام داده و امروزه تا چه اندازه با شرکت‌های دانش‌بنیان در ارتباط است؟
گام‌هایی برای ایجاد شرکت‌های دانش‌بنیان برداشته شده است، ولی قطعا بهبود توسعه در این زمینه نیازمند الزاماتی است. این الزامات آن‌گونه که باید در دانشگاه وجود ندارد. در حقیقت در مسیر توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان موانعی وجود دارد؛ اولین چالشی که در بحث سرمایه‌گذاری در شرکت‌های دانش‌بنیان وجود دارد، رکود فضای اقتصادی کشور است. طبیعتا فعالیت‌های سرمایه‌گذاری و کارآفرینی مستلزم وجود رونق در فضای کسب‌وکار کشور است که این مهم اراده و تمایل برای سرمایه‌گذاری در عرصه‌های مختلف را به‌ویژه عرصه‌های نوآوری که ریسک بیشتری دارد، کمتر کرده است.
مساله دیگر بحث قوانین دست و پاگیر کشوری است. محمل‌هایی موجب اعمال تبعیض بین دانشگاه آزاد اسلامی و سایر دانشگاه‌ها شده است که بحث مالیات، نرخ بیمه برای فعالیت‌های پژوهشی به منظور دانشگاه آزاد اسلامی با دانشگاه‌های دولتی متفاوت است. همین مساله باعث شده نهادها از واگذاری پروژه‌ها به دانشگاه آزاد اسلامی طفره بروند. البته مقوله ارتباط دانشگاه با صنعت نیز یکی از مسائل مهم است. عده‌ای تصور می‌کنند برای همکاری دانشگاه و صنعت تنها تمایل دانشگاه کافی است، در حالی که اصلا این‌گونه نیست. این یک جاده دو طرفه است. در این راستا صنعت باید به دانشگاه و خروجی‌های دانشگاه اعتماد داشته باشد تا بتوان این ارتباط را ایجاد کرد. البته به‌طور کلی نظام اقتصادی کشور متقاضی استفاده از خروجی‌های نظام آموزش عالی نیست.
مساله دیگر تناقض بین فعالیت‌های دانشگاه با اقتصاد دانش‌بنیان است. چشم‌اندازی که برای دانشگاه آزاد اسلامی در بحث تولید علم تعریف شده عمدتا بر مبانی ارتقای جایگاه دانشگاه در رتبه‌های جهانی استوار است. همین مساله تمایل متخصصان را از ارائه طرح‌هایی برای رفع مشکلات جامعه و صنعت راه کاهش داده و آنها را عمدتا به ارائه مقالاتی برای ISI سوق داده است. هم استادان و دانشجویان ما عمدتا تفکر آموزش‌محور دارند و هم تفکر پژوهشی در دانشگاه‌ها حاکم نیست، بنابراین انگیزه‌ای هم برای این کار وجود ندارد. ما باید آیین‌نامه‌ها را به‌گونه‌ای تغییر دهیم که عمدتا استادان و دانشجویان را به سمت کارهای تحقیقاتی و پژوهشی و کاربردی ترغیب کند؛ نه صرفا بحث‌های مقالاتی و توجه به ISI.
یکی دیگر از مسائل این است که کارهای پژوهشی نباید در ستاد مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی انجام شود. در این راستا راه‌اندازی پژوهشگاه مرکزی در ستاد مرکزی از جمله کارهای اشتباه بوده است. بنابراین ستاد مرکزی نباید وارد فاز اجرایی شود، چراکه این قبیل فعالیت‌ها باید در واحدهای مختلف دانشگاه آزاد اسلامی انجام شود.
ساختار نظام آموزشی کشور ما یک سیستم بسته است که امکان فعالیت پژوهشی و پیوستن به اقتصاد دانش‌بنیان را سد کرده است. بحث توسعه علمی در قالب توسعه اقتصادی رخ می‌دهد. اگر کل سازوکارهای توسعه اقتصادی در کشوری فراهم شود، تمام چرخ‌های مختلف فعالیت‌های اقتصادی در همه حوزه‌ها از جمله دانشگاه خواهد چرخید. اما اگر چرخ توسعه اقتصادی دچار خرابی شود طبیعتا سیستم دانشگاه‌های ما نیز دچار مشکل خواهد شد. البته دانشگاه آزاد اسلامی مشکلات دیگری هم علاوه‌بر مسائل اقتصادی دارد.
درباره مشکلات اصلی آموزش عالی در بحث مسائل اقتصادی صحبت کنید؟
اولین مساله در این زمینه عدم انطباق استراتژیک تولید علم با رهنمودهای مقام معظم رهبری در حوزه دانش‌بنیان و رتبه‌بندی دانشگاه‌های کشور در بحث مقالات ارائه شده در ISI است. در حالی که رهبری بر تولید مقالات کاربردی و منطبق بر نیازهای جامعه تاکید داشته‌اند؛ سیاست‌های فعلی آموزش عالی با خواسته‌های مقام معظم رهبری کاملا منطبق نیست. بخشنامه‌های دست و پاگیر دانشگاه‌ها هم از دیگر مشکلات موجود است.
ارسال نظر