پایگاه خبری تحلیلی «پارس»- نیره حسینی - با توجه به ابزار، وسایل و رسانه‌هایی که به وفور و به راحتی در دسترس همه ما قرار دارد و همچنین شبکه‌های اجتماعی گسترده‌ای که از طریق گوشی‌های تلفن همراه هوشمند در اختیار مان قرار گرفته است، همواره در تمامی زمینه‌های مختلف با اخبار یا مطلبی رو به رو می شویم که گاهی نسبت به اعتبار، درستی و وثوق آن ها دچار تردید می‌شویم و گاهی کاملا تحت تأثیر قرار می گیریم و آن مطلب را می‌پذیریم و یا به سرعت باور می‌کنیم و بلافاصله آن را برای دوستان، آشنایان و گروه‌های مختلفی که عضو آن ها هستیم، می فرستیم. این در حالی است که در بسیاری از اوقات با دیدن و خواندن آن ها یکی از اولین سوال‌هایی که به ذهن می‌رسد، این است که اگر واقعا این خبر درست است چرا تاکنون صحبتی رسمی درباره اش نشده و یک منبع رسمی از آن چیزی نگفته است؟ یا مثلا چطور ممکن است چنین چیزی وجود داشته و مردم یا مسئولان نسبت به آن بی‌خبر بوده‌اند یا واکنشی نشان نداده‌اند یا.... پرسش‌هایی از این دست که متناسب با محتوای مطلبی است که می‌خوانیم، نشان‌دهنده تلاش منطقی ذهن برای واکاوی و بررسی طبیعی موضوع است، تلاشی که گاه آگاهانه یا ناخودآگاهانه از سوی برخی از ما سرکوب می‌شود و متأسفانه نتایج خوبی در پی ندارد. حال با چند پرسش اساسی در این زمینه روبه رو هستیم:

نخست آن که چرا برخی افراد در رویارویی با این قبیل مطالب، اخبار و پیام‌ها در سیلاب و هجمه آن‌ گرفتار می‌شوند؟

دوم آن‌که با چنین رفتار اجتماعی گسترده ای چه باید کرد؟

مسئولیت اجتماعی ما در قبال چنین پیام هایی چیست؟ آیا در قبال بازنشر آن ها مسئولیم؟

امروز در «زندگی سلام» با توجه به انتشار شایعات و اخبار ناموثقی که اخیرا در ماجرای حادثه منا و چگونگی جان باختن و حتی دفن حجاج با آن رو به رو بودیم، به چگونگی رویارویی با این نوع مطالب و اخبار می‌پردازیم.

راحت Share نکنید

احمد رمضانی فرخد(جامعه شناس)- امروزه شبکه اجتماعی به مجموعه پایان ناپذیری از اطلاعات و داده‌ها تبدیل شده است، فضایی که اطلاعات مختلف و متنوع فردی و جمعی انسان‌ها را در خود جمع کرده است و هر روز گسترش می‌یابد. این مسئله وقتی آسیب‌زا می‌شود که مخاطبان شبکه های مجازی به انسان‌های راحت‌طلب تبدیل می‌شوند.

گسترش پیام‌ها و کپی کردن زیاد آن ها گاهی سبب می‌شود ما یک دروغ را واقعیت ببینیم. این قضیه را می‌توان در نظریه «دروغ بزرگ» نیز مشاهده کرد، نظریه ای که در جنگ جهانی و پس از آن در دوران جنگ سرد بارها به کار گرفته شد. امروزه نیز همین کشورها در جنگی دیگر، از این نظریه در شبکه‌های مجازی بهره می‌برند به طوری که با ساخت و انتشار یک پیام کذب و انتشار آن با عبارات زیبا و گاهی هیجان‌زا، احساسات مردمی را نشانه می گیرند (ایرانی نیستی اگر کپی نکنی) و سبب می‌شوند دروغ در جامعه رسوخ پیدا کند و تبدیل به واقعیت شود و بدین وسیله باورها و اعتقادات افراد در برهه‌های زمانی تغییر یابد.

نابودی هویت ملی و دینی با سخره گرفتن و انتشار پیام های نسبت داده شده به صاحبنظران و بزرگان، وارد کردن هجمه سنگین تهاجمات فرهنگی و جایگزین کردن فرهنگ غربی و ضد دینی و ملی و سقوط هویت ملی نیز یکی دیگر از آسیب‌ها و خطراتی است که امروزه در فضای مجازی با آن روبه رو هستیم. شاید همه ما تا به حال شاهد این پدیده بوده ایم که ابتدا پیام‌های تاثیرگذار به بزرگان نسبت داده شده است و هجمه بالای این پیام‌ها سبب شده که به مرور زمان هر پیام طنز را به آن فرد نسبت دهند و وجهه این شخصیت را در باورها و اعتقادات مردم خدشه دار کنند. شخصیت هایی همچون زنده یاد پناهی، لقمان و شریعتی و... . به راستی آیا کشورهای غربی نیز با بزرگان خود این‌گونه رفتار می‌کنند؟

تکثیر اطلاعات کذب و عوام‌فریبی(نشر شایعه) و مشارکت ناآگاهانه در این مسیر نیز یکی دیگر از آسیب های موجود در شبکه‌های مجازی است که سبب می‌شود اعتماد مردم نسبت به یکدیگر کم و تشخیص پیام و اطلاعات صحیح از نادرست دشوار شود .

مخاطبان آگاه باشند با انتشار و کپی‌کردن هر پیام کذب یا واقعی در گروه‌های مجازی، آن پیام را تایید کرده‌اند، حال سوال اصلی اینجاست که آیا هجمه بالای این پیا‌م ها و اطلاعات که هر روزه فرد آن ها را در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌کند، مورد تایید اوست؟ مسئولیت‌پذیری اجتماعی به شدت کاهش یافته است و بیشتر از آن‌که درستی یا کذب بودن پیام مد نظر باشد میزان تاثیرگذاری و تایید گروهی(لایک) مد نظر فرد است. بنابراین در این فرآیند هر روز فرد احساس مسئولیت‌پذیری کمتری دارد و این بی‌مسئولیتی در حوزه‌های دیگر زندگی او نیز تاثیر می گذارد.

ایجاد تفرقه، افراط‌گری در قومیت‌گرایی و کاهش همبستگی اجتماعی نیز از دیگر آسیب‌های مشارکت ناآگاهانه در این شبکه‌هاست.

امروزه هر فردی امکان دارد با مشارکت وعضویت در یک یا چند شبکه اجتماعی مجازی تحت تاثیر افکار شوم و اسلام ستیز قرار بگیرد و از هویت ایرانی وفرهنگ اصیل و غنی اسلامی دور شود .هیچ کسی باعلم و علم‌اندوزی و به روز شدن مخالف نیست و چه بسا در دین هم تاکید شده است ولی چه خوب است ابزار علمی وامکانات و رفاه موجود امروزی در چارچوب اخلاق ناب اسلامی هدایت شود و با هوشیاری از اینترنت، ماهواره و شبکه‌های اجتماعی استفاده کنیم و در راه ترویج فرهنگ ناب اسلامی گام برداریم و از این امکانات بهره بریم و چشم بر واقعیات نبندیم.

عوامل گسترش اخبار و پیام های ناموثق

به نظر می رسد وجود 10 عامل در این گونه اخبار و مطالب، باعث برانگیختگی احساساتی در مخاطب می شود به گونه ای که او نیز سوار بر موج ایجاد شده، می شود و به گسترش آن دامن می زند.

جذابیت

عنصر جذابیت عامل تأثیرگذار و قابل توجهی در این گونه پیام ها یا در بیشتر آن هاست. جذابیت در سطوح مختلف متناسب با فرهنگ ها و طبقات اجتماعی مردم و مرتبط با موضوع پیام ،شکل های مختلفی پیدا می کند و عامل مهمی در رواج آن هاست.

تازه و نو بودن یک مفهوم یا موضوع

احساس دریافت مطلبی جدید که چیزی به داشته ها و اطلاعات فرد می افزاید، حس خوشایندی است که با به اشتراک گذاشتن مطلب، تداوم می یابد؛ مثل پیام هایی که در سال های گذشته درباره الهام گرفتن لباس های فارغ التحصیلی در خارج از کشور از الگوی لباس ابوعلی سینا، فیلسوف و دانشمند ایرانی، در شبکه های اجتماعی دست به دست شد.

گستردگی و دامنه شمول وسیع

مرتبط بودن محتوای پیام با بیشتر مردم عامل دیگری در به اشتراک گذاشتن آن هاست. اخباری که به نوعی به سلامت و تغذیه مردم ارتباط دارد یا مواد مصرفی آن ها را هدف قرار می دهد، در این دسته قرار می گیرد.

هشدار دهندگی و ترسناک بودن

این ویژگی با همه هجمه و تأثیر منفی که در دل خود دارد، عامل مهمی در ترویج این پیام هاست. فرد با دیدن چنین اخبار هولناکی، اولین اقدامی که به نظرش می رسد، اطلاع رسانی سریع به دیگران است. نوع دیگری از اخباری که از عنصر ترس و ایجاد دلهره بهره می گیرد، برخی خرافات است که متاسفانه از اعتقادات مردم بهره برداری می کند؛ مثل ارسال یک متن و تأکید بر لزوم ارسال آن برای تعداد معینی از افراد که اگر فرد از انجام آن سر باز زند، دچار عواقب خطرناک و گرفتار بلایایی عظیم خواهد شد.

ذکر مصداق، مثال و همراهی سند و مدرک

الصاق عکس، ذکر خاطره، اشاره به نتایج انجام کار، بیان نمونه و ... از جمله تلاش هایی است که برای موثق نشان دادن اخبار و مطالب این چنینی انجام می شود تا محتوای مورد نظر برای مخاطبان باورپذیر و قابل قبول باشد.

استفاده از اعتبار چهره ها

ذکر نام یکی از اندیشمندان، چهره های محبوب یا افراد خاص ذیل یک جمله به ظاهر زیبا باعث می شود افراد با خیال راحت پیام را برای دیگران بدون کمترین احساس تردید یا درگیر شدن با سوالی ارسال کنند. این گونه بهره برداری از اعتبار و جایگاه اجتماعی افراد فرهیخته جامعه، خطرات بسیاری به دنبال دارد.

تنوع

اگر تمرکز تنها روی یک موضوع یا یک شخص یا یک اتفاق باشد، بدیهی است که پس از مدتی تأثیر خود را از دست می دهد ولی برای این که مردم همواره سرگرم این گونه فضاها باشند، متناسب با طبع تنوع طلب انسان به ایجاد زمینه های خبری متعدد از این دست اقدام می شود. خبرسازی و اطلاع رسانی با محتواهای گوناگون و در زمینه های متعدد از سیاست گرفته تا مسائل اجتماعی، فکری، فلسفی، شعر و ادب و سلامت و بهداشت همه دستمایه این گونه پیام ها قرار می گیرد.

ادبیات تأثیرگذار با ژست های روشنفکری

استفاده از واژه ها، عبارات و جملات ساده ولی تأثیرگذار نیز یکی دیگر از عوامل رواج این نوع پیام هاست. معمولا چنین اخبار و پیام هایی با انگشت گذاشتن بر نقاط حساس فکری و احساسی مردم، سعی می کند رگ خواب آن ها را در دست بگیرد. برخی پیام ها با جملات هشداردهنده و حس دلسوزی همراه است که در ابتدای مطلب و گاهی با تکرار در اواسط و اواخر آن سعی در ایجاد حس مسئولیت در مخاطب می کند به گونه ای که فرد خود را موظف می داند بدون فوت وقت، آن را برای دیگران نیز ارسال کند. نوع دیگری از این پیام ها نیز احساسات وطن دوستانه و عرق ملی مخاطبان خود را برمی انگیزاند.

ساختاربندی (ظاهرا منطقی)پیام ها

پیروی از ساختاری موثر که از مقدمه، میانه و پایان بندی در کوتاه ترین شکل خود برخوردار است ، روش دیگری است که به ترویج این گونه مطالب دامن می زند. اگر به یکی از این مطالب دقت کنید، می بینید که با ورودی کوتاه و تأثیرگذار به پردازش سریع موضوع می پردازد به گونه ای که فرصت بررسی و تأمل را از مخاطب می گیرد و بر اساس این داده های سریع نتیجه و پیامدهای موضوع را بیان می کند.

ادبیات همه پسند

نوع انسجام، جمله بندی و تعابیر به کار رفته در بیشتر این پیام ها به گونه ای است که امکان ارسال آن را برای اقشار مختلف امکان پذیر می سازد و دریافت کنندگان احساس می کنند می توانند آن را حتی به دوستان و آشنایان تحصیل کرده و فرهیخته خود نیز بفرستند بدون این که نگران باشند ممکن است از آن ها نسبت به محتوای مطلب سوال شود.

چطور اخبار و مطالب ناموثق را تشخیص بدهیم؟

مهم ترین کار در این جریان پیش رونده، افزایش توانایی تشخیص مطالب بی اساس و اتخاذ رفتار درست در برابر آن هاست. با کمی تأمل در انبوه این مطالب و پیام های نامعتبر می توان به نشانه های مشترکی دست یافت که می تواند در مواقعی به کمکمان بیاید:

تازگی و بی سابقه بودن آن ها

گاهی با مطلب بسیار زیبا، مهم و تأثیرگذاری رو به رو می شویم که با وجود مطالعاتی که داشته ایم و انبوه منابع، رسانه ها و سایت هایی که در طول روز با آن ها سر و کار داشته ایم، نشانی از آن ندیده ایم؛ در این شرایط باید بررسی بیشتری انجام شود.

تکرار و دست به دست شدن آن ها

معمولا مطالب بی اساس از سوی افرادی که اهل مطالعه نیستند، به راحتی پذیرفته می شود و دست به دست می چرخد. این گونه مطالب نیاز به بررسی بیشتری دارد. این موضوع را وقتی بهتر در می یابیم که محتوای این پیام ها را با مطالب افراد فرهیخته و اهل مطالعه بررسی کنیم. مطالب این افراد از قوت و ویژگی های خاصی برخوردار است و معمولا منبع صحبت هایشان نیز ذکر شده است. در واقع با خواندن مطالب آن ها کاملا احساس می کنیم که نوع این پیام ها متفاوت با پیام های افرادی است که اهل مطالعه نیستند.

وجود تصاویر مبهم و قطعات گزینش شده ای از یک مدرک یا ....

معمولا برخی از این مطالب با قسمتی از عکس که با حلقه ای قرمز مشخص شده یا تصویری مبهم و مدارکی از این قبیل، همراه است. بدون تردید ما نمی توانیم صرفا به یک متن بی منبع یا حتی گاهی همراه با منبعی که اصلا به آن دسترسی نداریم، استناد و به آن اعتماد کنیم.

توصیه های اکید و هشدارهای عجیب

اگر با چنین مطالبی رو به رو شدید قطعا بدانید رسانه های معتبر جایگاه و صلاحیت بیشتری دارند که نسبت به پدیده ای هشدار دهند و ضرورتی برای ورود به چنین فضاهایی نیست؛ بنابراین خودتان را از این مخمصه بیرون بکشید.

تعدد انتساب مطالب به یک شخصیت معروف

چهره های شناخته شده و شخصیت های تاریخی، فرهنگی، ادبی و هنری خوشبختانه هر یک از منابع متقنی برخوردارند که اگر به آثار این افراد علاقه مند هستید، می توانید به این منابع مراجعه کنید و با سخنان و دیدگاه هایشان آشنا شوید. وقتی می بینید انواع جملات با نام یک شخصیت در حال گسترش است، حتما به آن شک کنید؛ گاهی نیز هر گونه مطلبی را به فردی که دارای تخصص خاصی است، منسوب می کنند در صورت روبه رو شدن با چنین پیام هایی تا حد زیادی می توانید مطمئن شوید که این سخن از وی نیست؛ برای مثال پروفسور سمیعی به عنوان یک پزشک برجسته قطعا از چنان درجه علمی برخوردار است که سخنانش را با ارائه برخی دستورات آشپزی و معرفی فهرست تغذیه ای یا توصیه های اجتماعی و گاهی سیاسی نمی آمیزد و بیش از هر کسی نسبت به جایگاه علمی و تأثیرگذاری کلام خود آگاه و به آن حساس است و اگر توصیه ای داشته باشد با توجه به اعتباری که دارد تمام رسانه های معتبر برای انعکاس آن اقدام می کنند.

ویژگی های شایعه پردازان

برخی ویژگی ها در دریافت کنندگان و مخاطبان اخبار و مطالب غیر واقعی وجود دارد که به گسترش و دست به دست شدن پیام ها کمک می کند. در این جا به برخی از این موارد اشاره می کنیم:

نداشتن احساس مسئولیت

دریافت یک مطلب و تحت تأثیر آن قرار گرفتن به هر دلیلی و ارسال بدون تأمل آن برای دیگران بدون کسب اطمینان از صحت و اعتبار آن می تواند نشان از نداشتن احساس مسئولیت نسبت به رفتار و گفتارهای خودمان باشد. متاسفانه در بسیاری از اوقات فراموش می کنیم ما در رفتارهایمان حق انتخاب داریم و مسئولیت هر انتخابی بر عهده خود ماست؛ از این رو بخشی از مسئولیت هر گونه تأثیری که این مطلب بر دریافت کننده و خواننده آن می گذارد بی تردید بر عهده ماست و باید نسبت به آن پاسخگو باشیم. حتی اخیرا با توجه به حادثه غمبار و هولناک منا که به جان باختن بسیاری از حجاج کشورمان منجر شد، بازار اخبار و شایعات گرم شد و باز هم متأسفانه بدون در نظر گرفتن تأثیر مطلب ما بر دیگران، آن ها را دوباره ارسال کردیم؛ همانند جابه جایی پیکر حجاج با ماشین های سنگین یا جان باختن آن ها به دلیل استنشاق سیانور و ... که داغ سنگین تری بر دل بازماندگان می گذاشت در حالی که بسیاری از آن ها هنوز خبر موثقی از عزیزان خود در مکه نداشتند.

عادت کرده ایم هر حرفی را بپذیریم

"جوگیر" شدن و همراهی با موج، ناخواسته به یکی از ویژگی های رفتاریمان تبدیل می شود. این که هر کاری همه انجام می دهند، درست است یا مطلبی را با این استدلال که همه دارند می گویند، بیان کردن اصلا منطقی نیست و نمی تواند اشاعه این پیام ها را توجیه کند.

تنبلی می کنیم

کسانی که این پیام را در شبکه اجتماعی یا هر فضای مجازی دیگری دریافت می کنند، حتما یا از گوشی هوشمند برخوردار هستند یا دسترسی به اینترنت دارند، دست کم بسیاری از افراد این امکان را دارند؛ بنابراین به راحتی و به سرعت می توان پیش از ارسال دوباره مطلب برای دیگران و اشتراک آن در گروه های مجازی از یک یا دو منبع معتبر خبری یا علمی و ... درباره آن جست و جوی کوتاهی انجام داد و از درستی آن مطمئن شد.

راه های بررسی مطلب را بلد نیستیم

گاهی چون نمی دانیم چطور باید مطلب را ارزیابی و بررسی کنیم تلاشی برای اطمینان یافتن از صحت آن انجام نمی دهیم و تنها به انتشار آن کمک می کنیم.

به فرستندگان مطلب اعتماد کاذب داریم

در بسیاری از مواقع به دلیل اعتماد به فرستنده، برای اطمینان یافتن از درستی پیام تلاشی نمی کنیم؛ در حالی که باید بدانیم هر کسی مسئول رفتار خودش است.

ذوق زده می شویم، می خواهیم پیشرو باشیم!

گاهی با این احساس، مطلبی را به سرعت به اشتراک می گذاریم که نشان دهیم اولین کسی هستیم که از آن مطلعیم یا آن را در اختیار داریم؛ در واقع این احساس که ما ارسال کننده مطلبی پیش از دوستان و آشنایان وهم گروهی های خود بوده ایم، برایمان بسیار خوشایند است و از آن جا که امروزه انتشار مطالب در شبکه های اجتماعی بسیار سریع و در کوتاه ترین زمان ممکن اتفاق می افتد، برای عقب نیفتادن از دیگران، بدون ملاحظه و گاهی به محض دریافت مطلب آن را اشاعه می دهیم.

از بازخورد دیگران، لذت می بریم

تحسین، اظهار تعجب دیگران و تحریک حس کنجکاوی آن ها نسبت به مطلبی که ما آن را در اختیارشان گذاشته ایم، یکی دیگر از احساسات خوشایندی است که ما را در تله اخبار و مطالب ناموثق گرفتار می کند.

رسانه شبکه اجتماعی شبکه های اجتماعی فضای مجازی مد