کاردرعمق80 متری معدن فیروزه نیشابور/ فیروزه نیشابور بی رقیب در دنیا

پایگاه خبری تحلیلی «پارس»- علی ترابی- دست های پینه زده اش حاکی از سال های متمادی کار و تلاش است.کاری سخت و طاقت فرسا که 80 سال عمر با برکتش را با عشق و علاقه در این راه گذاشت.هنوز سن نوجوانی اش شروع نشده بود که در 12 سالگی برای کاری سخت آماده شد.کاری که می بایست به عمق 80 متری زمین می رفت تا نگین های آسمانی را که نشان از خلقت خداست، استخراج کند.نگین هایی که امروزه منحصر به فردترین سنگ در جهان است و مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی نیز قرار دارد. در فاصله 240 کیلومتری از پایتخت معنوی ایران به سمت نیشابور، مکانی وجود دارد که علاوه بر آسمان فیروزه ای، زمین فیروزه  ای هم دارد و آن معروف ترین معدن فیروزه  دنیاست. فیروزه ای که مقام اول را در جهان دارد و گردشگران داخلی و خارجی از آن به عنوان مرغوب ترین فیروزه جهان نام می برند. بزرگ ترین معدن فیروزه جهان که قدمتی چند هزار ساله در استخراج سنگ فیروزه دارد در 58 کیلومتری شهر نیشابور و در مجاورت دو روستای معدن علیا و سفلی از توابع شهرستان فیروزه قرار دارد.این معدن تا سال 81 در اختیار بخش دولتی بود که سهم اهالی دو روستای مجاور فقط خاک خوردن و تماشای عبور و مرور کامیون ها بود.اما با پیگیری های انجام شده ، مدیریت بهره برداری از معدن فیروزه از سال 81 به اهالی این دو روستا واگذار شده است و در پی آن شرکت تعاونی تشکیل شده که هم اکنون 165 کارگر که همه از اهالی این دو روستا هستند در این معدن مشغول به کار شده اند."سید حسن افخمی" پیرمرد دوست داشتنی قصه ماست که از 12 سالگی در معدن فیروزه نیشابور مشغول به کار است.با این که بازنشسته شده اما هنوز به عنوان " پدر" معدن فیروزه همچنان استوار است. قرار است با پدر معدن فیروزه تا عمق 80 متری زمین همراه و هم کلام شویم تا شاهد چگونگی استخراج نگین فیروزه ای آسمانی از زیر زمین باشیم.

80 متر زیر زمین

ساعت 8 صبح است.کارگران راس ساعت مقرر در محل کارشان حضور پیدا کرده اند. روبه روی ورودی معدن آبی زلال جاری است که از عمق 80 متری تونل به وسیله موتور برق به بالا هدایت و سپس به سوی روستا جاری می شود. پدر معدن فیروزه ابتدا توصیه های ایمنی را به گروه گوشزد می کند. سپس تجهیزات ایمنی را تحویل می گیریم و به سوی دهانه معدن حرکت می کنیم.ابتدا بند کلاه ایمنی را محکم می کنم و برای دید بهتردر تاریکی معدن، چراغ قوه ای را هم تحویل می گیرم و به همراه افخمی (پدر معدن) پیشاپیش گروه وارد معدن می شویم. هوای داخل معدن خیلی خنک و دلچسب است.پس از این که مسیر کوتاهی را می پیماییم، ارتفاع معدن به قدری کم می‌شود که مجبوریم ادامه مسیر را با حالتی خمیده طی کنیم. در طول مسیر نیز آقای افخمی توضیحات و توصیه های ایمنی را گوشزد می کرد. بخشی از مسیر کف معدن نیز ریل  گذاری شده بود تا واگن های  کوچک نخاله های اضافی را راحت  تر به بیرون منتقل کنند.در سکوت داخل معدن ، صدای جاری شدن آب نیز خیلی دلنشین است.مسیر تونل ها به صورتی بود که باید با پله های آهنی که تعبیه شده بود به سوی پایین می رفتیم.دربعضی از مسیر ها برای عبور می بایست کاملا خم می شدیم.در طول مسیر رگه های فیروزه ای بر دل کوه نمایان بود و زیبایی خاص خودش را داشت.به تونلی رسیده بودیم که تعدادی از معدن کاران مشغول جمع آوری سنگ های فیروزه ای بودند.کارگرانی که در دل تاریکی و در عمق 80 متری از زمین به دور از نور خورشید برای روزی حلال در حال تلاش بودند.

یکی از کارگران که در حال جمع آوری فیروزه بود به خبرنگار ما می گوید:بیش از 10 سال است در این معدن مشغول به کار هستم. این کار سختی های زیادی دارد اما از موقعی که مدیریت معدن به اهالی روستا سپرده شد خیلی بهتر شده است.وی از ذکر نامش خودداری می کند و با بیان این که تمام کارگران این معدن از اهالی این روستا هستند می افزاید: ما بر اساس تجربه کاری، فیروزه هایی را که ارزش دارد جمع آوری می کنیم.وی خاطر نشان کرد:از مسئولان درخواست می کنیم به کارگران معادن که کاری سخت و طاقت فرسا دارند توجه بیشتری کنند.

هوای طبیعی در تونل

سید حسن افخمی به عنوان پدر معدن فیروزه در عمق 80 متری زیر زمین درباره وضعیت تونل های موجود داخل معدن می افزاید:در معدن یک تونل اصلی به طول هزار و 800 متر وجود دارد که اندازه هر تونل ٢ در ٢متر است. همچنین تونل های فرعی زیادی وجود دارد که هرکدام به علت خاصی نام گذاری شده است. به عنوان مثال در گذشته فردی تونلی را احداث کرده که نامش را بر روی تونل گذاشته اند. وی اضافه می کند: معدن فیروزه تنها معدنی است که درآن از هوای مصنوعی استفاده نمی شود. ما در تونل احتیاج به ماسک و هیچ یک از وسایل ایمنی تنفسی نداریم و تنها کلاه ایمنی و لباس کار استفاده می کنیم.وی درباره حفر تونل ها می گوید: در زمان های گذشته که نوجوانی بیش نبودم با پتک کوه را حفر می کردیم اما هم اکنون با انفجار دل کوه را می شکافیم.البته تاکنون چند بار به مسئولان نامه نوشته ایم که اگر روش جدید و علمی برای استخراج وجود دارد به ما اعلام کنید تا از آن روش استفاده کنیم.وی درپاسخ به این سوال که تاکنون چند نفر در معدن فوت کرده اند و آیا ریزش هم داشته یا نه؟ می افزاید: در طی سال هایی که کار می کنم هیچ وقت به طور طبیعی با ریزش کوه مواجه نبودیم.فقط تاکنون سه نفر فوت کرده اند که دو نفر بر اثر پرتاب سنگ از بالا جان خود را از دست داده اند و یک نفر نیز بر اثر گاز گرفتگی پس از انفجار فوت کرده است.

وی به مهم ترین سنگ های فیروزه اشاره می‌کند و می افزاید: مرغوبیت فیروزه به دو عامل رنگ و خلوص بستگی دارد که هر چقدر سنگ فیروزه به رنگ آبی تیره و صاف و بدون خط و خش باشد مرغوبیت اش بیشتر است. فیروزه "عجمی" و "شجری" مهم ترین سنگ های فیروزه ای است. عجمی یعنی همان فیروزه آبی آسمانی که هیچ رگه ای ندارد و بسیار گران قیمت است. شجری نیز فیروزه های آبی و سبز رگه دار را می گویند.

احداث بازارچه

وی درباره چگونگی فروش فیروزه می گوید:سنگ های فیروزه را پس از جمع آوری درجه بندی می کنیم و در همین معدن به مزایده گذاشته می شود.بیشتر خریداران فیروزه از نیشابور،مشهد،تهران و دیگر شهرهای کشور هستند.وی درپاسخ به این سوال که آیا به خریداران خارجی هم فیروزه می فروشید؟ می افزاید:به خارجی ها اصلا فیروزه خام نمی فروشیم.ابتدا باید فراوری و سپس به خارجی ها فروخته شود.وی درباره قیمت گذاری سنگ های فیروزه می گوید:پس از درجه بندی از کیلویی 80 هزار تومان تا 30 میلیون تومان هم داریم که بالاترین مبلغ مربوط به فیروزه های عجمی است .

جلوگیری از واسطه گران

مدیر عامل شرکت تعاونی معدن فیروزه نیز درباره وضعیت معدن به خبرنگار ما می گوید: هم اکنون 165 کارگر در سه تونل فعال مشغول به کار هستند و سالانه مجوز 50 تن استخراج سنگ خام را داریم .وی تصریح می کند:سال 81 وقتی که مدیریت معدن فیروزه را بر عهده گرفتیم 20 کارگر مشغول به کار بودند و مجوز 15 تن استخراج داشتیم اما الان تعداد کارگران به 165 نفر افزایش پیدا کرده و حتی مقدار برداشت هم بیشتر شده است.وی درباره بحث فروش فیروزه می افزاید:برای جلوگیری از واسطه گران قرار است بازارچه ای در روستای معدن احداث کنیم که سنگ فیروزه در این مکان فراوری شود تا مانع از خام فروشی شویم.حتی پیش بینی کرده ایم 150 کارگاه فیروزه تراشی راه اندازی شود.

در مسیر ثبت جهانی

متاسفانه این گوهر ناب ، امروزه با قیمتی ارزان از معدن کاران خریداری و پس از فراوری شدن با قیمت های گزافی به کشورهای اروپایی و آمریکایی صادر می شود. بنابراین این هنر ناب و اصیل که نگینی آسمانی است هنوز به خوبی مدیریت نشده و نیاز است پرونده سنگ های فیروزه در افق های چشم انداز میراث فرهنگی بهتر دیده شود تا به سوی ثبت جهانی حرکت کند.وجود این معدن موقعیت بسیار خوبی برای رونق گردشگری و مباحث اشتغال زایی است. با قدمت بیش از سه هزار سال هنوز این صنعت ، جزو آثار ثبت جهانی نشده است که در این زمینه توجه مسئولان را بیش از پیش می طلبد.همچنین هنوز روش استحصال در این معدن به صورت انفجار است که با این روش بخشی از سنگ های ارزشمند فیروزه از بین می رود که نیاز است برای استخراج سنگ فیروزه از روش های جدید و نو استفاده شود.

با اینکه فیروزه ایران همچون نگینی در بازارهای جهانی می درخشد، متاسفانه سهم ما از بازارها بسیار اندک است و حتی هندی ها، پاکستانی ها، تایلندی ها و ارمنی ها در منطقه پیشرفت های قابل توجهی یافته اند و هزاران نفر را در کشورهای خود به کار تراش سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی مشغول کرده اند این در حالی است که در کشورمان و با وجود این پتانسیل عظیم، شاید بیش از دو هزار نفر در مشهد و نیشابور مشغول این کار نباشند.

تأکید رئیس شورای معدن بر احداث بازارچه فروش فیروزه

رئیس شورای معدن فیروزه گفت:سنگ فیروزه در جهان معروف است. پس نیاز است به این معدن توجه بیشتری شود.براتعلی ناصری می گوید:در بعضی مواقع برای پیدا کردن فیروزه از بالای کوه به دنبال رگه های فیروزه می گردیم و مسیر آن را برای حفر کردن مشخص می کنیم.وی همچنین درباره احداث بازارچه فروش فیروزه می افزاید:احداث بازارچه برای فراوری و فروش فیروزه در جهت رونق دهی به کار معدن کمک شایانی می کند.

استخراج سنگ فیروزه نباید به صورت سنتی انجام شود

فرماندار فیروزه با بیان این که مهم ترین و مرغوب ترین فیروزه جهان در 43 کیلومتری شهر فیروزه قرار دارد ، گفت: هم اکنون استخراج سنگ فیروزه از طریق حفر تونل در دل کوه و به روش سنتی انجام می شود.چرا که تاکنون روش مناسبی که بتواند جایگزین روش سنتی شود هنوز پیدا نشده است. پس نیاز است دانشمندان و متخصصان معادن که ارزش بالای سنگ فیروزه را می دانند در خصوص برداشت و استخراج سنگ فیروزه به روش های جدید که کمتر به این سنگ با ارزش آسیب برساند  اقدام لازم را انجام دهند. "محمد حسین صالحی" افزود : ذخیره برآورد شده این معدن مهم و گرانسنگ 9 هزار تن است که سالانه حدود 40 تا 50 تن فیروزه در این معدن استخراج می شود . وی درباره مرغوبیت جهانی این سنگ مهم اظهار کرد: مرغوبیت فیروزه ایران که از معدن فیروزه استخراج می شود به حدی بالاست که معیار سنجش و ارزیابی با دیگر سنگ های فیروزه در جهان قرار می گیرد. وی اظهار داشت : مالکیت معدن در اختیار دولت حمهوری اسلامی ایران است ولی بهره برداری از آن به صورت اجاره به بخش خصوصی واگذار شده است  که هم اکنون مدیریت بهره برداری از معدن به عهده شرکتی از بخش خصوصی است که از اهالی روستای معدن تشکیل شده است.

فرماندار فیروزه افزود : میزان اشتغال ایجاد شده در این معدن  160 نفربه صورت مستقیم است و بیش از 5 هزار نفر به صورت غیرمستقیم در بخش تراش و فروش آن اشتغال دارند که عمدتا در شهر های فیروزه ، مشهد و نیشابور مشغول هستند.وی اظهار داشت:برای فراوری سنگ فیروزه در روستای معدن، یک مجتمع فراوری سنگ فیروزه با اشتغال 300 نفر در حال راه اندازی است که فاز اول این طرح اجرایی شده است. وی ادامه داد : این معدن و سنگ گران بهای فیروزه برای شهرستان ارزش زیادی دارد که علاوه بر توسعه اشتغال در بخش تراش و فراوری سنگ فیروزه ،ایجاد و توسعه صنایع دستی مرتبط با سنگ فیروزه ، فعال سازی بخش گردشگری معدن  و ایجاد بازارچه عرضه محصولات سنگ فیروزه نیز در دستور کار دستگاه های مربوط قرار گرفته است.

آشنایی با سنگ فیروزه نیشابوری

معدن فیروزه نیشابور نه تنها مهم ترین معدن فیروزه کشور است بلکه در سطح جهانی نیز به دلیل کیفیت عالی آن به خصوص انواع عجمی و شجری، ممتاز است و شهرت خاصی دارد. به گزارش همشهری آنلاین ،نمونه های به نمایش گذاشته شده از سنگ طبیعی فیروزه این معدن در موزه لندن، سازمان زمین شناسی تهران و مشهد خود گواه بر ارزشمندی این سنگ قیمتی است.این معدن در 55 کیلومتری شمال غربی نیشابور، در جاده قدیم سبزوار و در روستای «معدن» قرار دارد. به طور تقریبی از هر تن سنگ فیروزه خام این معدن 8 تا 10 کیلوگرم فیروزه به دست می آید.فیروزه را از توده های سنگی که در قدیم به وسیله چکش و اکنون به وسیله باروت خرد می شوند، جدا کرده و در کیسه های مخصوص می ریزند. مواد دور ریخته شده مجدد بازبینی می شوند و فیروزه های باقی مانده از آن ها جدا می شود. معادن فیروزه نیشابور را به دو گروه خاکی و کوهی تقسیم کرده اند که اکنون استخراج در قسمت کوهی انجام می شود.سنگ فیروزه پس از استخراج از معدن، به وسیله متخصصان فن بریده و صیقل داده می شود. هر چه صاف تر و بزرگ تر باشد، ارزش آن بیش تر است.استخراج سنگ فیروزه از معادن آن به وسیله زدن تونل ها و حفر چاه هایی که عمق آن ها گاهی تا ۷۰ متر می رسد، انجام می  شود.

انواع فیروزه نیشابوری

فیروزه نیشابوری را به "عجمی" و "شجری" تقسیم می کنند که این دسته بندی خود شامل موارد زیر است:

فیروزه عجمی: 

گرد و درشت است و دارای فیروزه خالص به رنگ آبی سیر که گران قیمت ترین نوع فیروزه است و برای ساختن انگشتر استفاده می شود.

فیروزه عجمی نیم رنگ: 

از نوع قبلی کم رنگ تر است.

فیروزه عربی: 

فیروزه ای تخت با رنگ آبی سیر است و برای ساختن مدال در عربستان استفاده می شود.

فیروزه توفال:

مانند عربی است ولی سنگ آن از میان رفته و فقط لایه ای از فیروزه با رنگ آبی سیر باقی مانده است.

فیروزه توفال نیم رنگ: 

از فیروزه توفال کمی روشن تر است.

فیروزه توفال سفید: 

رنگ آبی خیلی روشن دارد.

فیروزه چغاله: 

فیروزه ای است گرد و درشت شبیه فیروزه عجمی اما با رنگ خیلی روشن یعنی آبی کم رنگ.

چغاله نیم رنگ: 

فیروزه های گرد نسبتاً درشت برای ساختن انگشتر با رنگ روشن تر

فیروزه شجری: 

فیروزه رگه دار را گویند که از اجتماع چند دانه فیروزه در داخل سنگ کنار هم تشکیل شده است.

فیروزه شکوفه:

فیروزه ای است ریزتر از چغاله و فیروزه کمی دارد.

فیروزه چال یا نرم: 

دانه های خیلی کوچک فیروزه و کمی بزرگ تر از عدس است که در سنگ های معدن دیده می شود.

فیروزه درشت:

سنگ های نسبتا درشتی است که در آن رگه های باریک و پراکنده و نازک فیروزه دیده می شود که از نازل ترین نوع فیروزه نیشابوری است.

فیروزه نیشابور در دنیا بی رقیب است

آبی، اصیل و اشرافی. این ها صفت هایی هستند که در تمام دنیا برای مرغوب ترین سنگ ایرانی به کار می رود. سنگی که اولین و قدیمی ترین معدنش در 53کیلومتری شمال غرب نیشابور قرار دارد و هر سال حدود 45 تن فیروزه مرغوب از آن استخراج می شود.فیروزه سنگ ملى ایران به حساب می آید ودر دنیا بی رقیب است. اگرچه در کرمان و دامغان هم نمونه های آن استخراج می شود اما رنگ فیروزه نیشابورى به عنوان بهترین رنگ فیروزه در دنیا شناخته می شود، فیروزه ای خالص و یک  دست که بعد از تراش خوردن به مالزی، اندونزی، عربستان، ترکیه، امارات و کشورهای اروپایی صادر می شود. فیروزه نیشابور در واقع از دل سنگی بیرون می آید که از گدازه های متعلق به دوران سوم ایجاد شده که با عبور آب هاى سطحى از شکاف هاى این سنگ ها تغییراتی در بافت و مواد تشکیل دهنده گدازه اتفاق افتاده و باعث تشکیل فیروزه شده است. فیروزه کانی کمیابی در دنیا است و در واقع سنگ زنده ای است که می تواند بعد از استخراج تغییر رنگ و خاصیت پیدا کند. این سنگ قیمت مشخصی ندارد چون هیچ دو فیروزه ای یکسان و یک وزن نیستند.

با این حال معیار ارزش گذاری برای آن، سنگ معدن فیروزه نیشابور است و فیروزه های نقاط دیگر ایران و دنیا با قیمت فیروزه نیشابور سنجیده می شوند.

فیروزه را بعد از فیروزه چینی و کندن سنگ ها از معدن به فیروزه تراش می فروشند و بعد از تراش خوردن، قیمت اصلی سنگ مشخص می شود. فیروزه هایی که به روش سنتی، با دست و ابزار از دل سنگ بیرون می آیند، صاف تر و مرغوب   تر هستند و قیمت بالاتری دارند. بنابراین بسته به شیوه تراش، اندازه فیروزه و صافی و رنگ آن قیمت فیروزه تغییر می کند. فیروزه صادرات کمی دارد و با چمدان های مسافری به نقاط دیگر دنیا صادر می  شود.

اما یک تکه فیروزه مرغوب نیشابور از نوع عجمی که رنگ آبی تیره دارد قیمت بالایی دارد.زیباترین و بی همتاترین فیروزه جهان از معدن فیروزه نیشابور به‌دست می آید. فیروزه نیشابور به‌دلیل کیفیت عالی آن به خصوص انواع عجمی و شجری ممتاز از معروفیت خاصی برخوردار است. وجود نمونه های زیبایی از این سنگ در موزه های مطرح دنیا چون موزه زمین شناسی لندن و آمریکا و موزه علوم زمین تهران خود گواه ارزش این سنگ قیمتی است.

مشهدالرضا(ع) به دلیل نزدیکی به نیشابور از گذشته محل تراش و عرضه فیروزه بوده و یادمان باشد که تراش فیروزه در ایران همچون فیروزه اش مرغوبترین نوع تراش در دنیا محسوب می شود و بسیاری فیروزه تراشی را نسل به نسل به یکدیگر آموختند و این پیشه را کسب خانوادگی خود می دانند. تراش فیروزه بنابه حساسیت و نوع آن فرق دارد و محتاج به ذوق و سلیقه بسیاری است.