موافقان و مخالفان اینترنت پرسرعت

به گزارش پارس به نقل از مهر، درحالی که عده‌ای با ابراز نگرانی از گرایش روزافزون جوانان به فضای مجازی، خواستار محدود شدن دسترسی به اینترنت پرسرعت و شبکه‌های اجتماعی هستند، رییس جمهور در  اظهار نظری خواهان آزادی بیشتر جوانان در دسترسی به اینترنت و فضای مجازی است. حسن روحانی می‌گوید: “من از شرایط پهنای باند اینترنت کشور راضی نیستم و قرار ما با وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات این است که هرچه سریعتر به نسل سوم و چهارم برسیم و پهنای باند نه تنها برای منازل و تجارتخانه‌ها بلکه برای موبایل‌ها نیز وسیع‌تر شود.” رییس جمهوری با انتقاد از سیاست‌های فرهنگی که طرفدار محدودیت و محرومیت جوانان از ارتباطات و اطلاعات دنیای مجازی است می‌گوید:« ما در فرهنگ هنوز سپر به دست گرفته‌ایم. گاهی نیز شمشیر به دست می‌گیریم که این شمشیر چوبی است. می‌ترسیم و به کنجی می‌خزیم که مبادا تیری به ما برخورد کند. اگر تهاجم فرهنگی وجود دارد – که وجود دارد – راه مواجهه با آن، شمشیر چوبی نیست. ما باید با ابزار مدرن البته نه منفعلانه و ترسو بلکه فعال و شجاع وارد عرصه شویم و بخش بزرگی از این فضای اجتماعی و شبکه‌های اجتماعی را جوانان، دانشجویان، ایران دوستان و اسلام دوستان، به تصرف درآورند و هویت اسلامی، ایرانی و اسلام رحمانی را به دنیا معرفی کنند. ”

روابط مجازی جایگزین روابط انسانی

وایبر، تانگو، وی‌چت، لاین، فیس‌بوک، اینستاگرام و... امروز مشهورترین و محبوب‌ترین شبکه‌های اجتماعی و ارتباطی فضای مجازی هستند که میلیون‌ها کاربر ایرانی را مجذوب خود کرده‌اند و همه‌گیر شدن گوشی‌های هوشمند و دسترسی آسان همه به اینترنت، این نگرانی را برای عده‌ای به وجود آورده که روابط مجازی قرار است به تدریج جایگزین روابط انسانی در دنیای واقعی شود. نگرانی که پربیراه هم نیست و با مشاهده نوجوانان و جوانانی که بیشتر ساعت‌های روزشان را در این شبکه‌ها می‌گذرانند و در هرجمع و مهمانی سرشان در گوشی‌شان است، این سوال به وجود آمده که آیا این کاربران به تدریج ارتباطشان را با دنیای واقعی و در نتیجه مهارت‌شان را برای برقراری ارتباط رو در رو با افراد دیگر از دست نخواهند داد؟ آیا این درگیر شدن بیش از حد با دنیای مجازی، باعث سستی ارتباط عاطفی میان زن و شوهر، فرزند و والدین و دوستان و فامیل نخواهد شد؟

حجت السلام دهنوی، مشاور خانواده با اشاره به رواج شبکه‌های اجتماعی در فضای اینترنت و تلفن همراه این امر را تهدیدی برای بنیان خانواده می‌داند  و می‌گوید: «بنده به عنوان یک مشاور می‌گویم حتی اگر کل این فضاها سالم و اخلاقی باشند باز هم عضویت در این گروه ها به دلیل کمرنگ کردن ارتباطات بین افراد خانواده مضر است و موجب بروز مشکلات زیادی در کانون خانواده‌ها خواهد شد.»

نرم‌افزارهای نوین ارتباطی باعث فردگرایی می شود

معصومه ورزدار، جانشین بسیج جامعه زنان هم معتقد است نرم‌افزارهای نوین ارتباطی باعث فردگرایی و گسترش ابتذال‌گرایی اخلاقی در جامعه می‌شود. او می‌گوید: «نرم‌افزارهای نوین ارتباطی انسان را از فضای حقیقی دور می‌کند و فردگرایی را در جامعه ترویج می‌دهد چراکه هر فرد با تلفن همراه، اینترنت و وایبر نیازهای ارتباطی خود را در فضای مجازی برطرف می‌کند. برای همین امروز شاهد هستیم که حتی بین والدین و فرزندان نیز فاصله‌های زیادی ایجاد شده است به گونه‌ای که بسیاری از جوانان از رابطه سردی که در خانواده‌ها حاکم شده است ابراز نارضایتی می‌کنند.»

این کارشناس امور زنان و خانواده، مانند بسیاری از کارشناسان و فعالان فرهنگی گرایش زیاد جوانان به  فضای مجازی را یکی از عوامل رکود روابط خانوادگی، سست شدن ارزش‌ها و تهدید مرزهای اخلاقی می‌داند.

اعتیاد به اینترنت و بازی‌های آنلاین، فریب و سوءاستفاده از دختران، کلاهبرداری‌های اینترنتی، وقت گذرانی بیش از حد در شبکه‌های اجتماعی و به تبع آن کاهش تحرک فیزیکی، پرخوری و برهم خوردن نظم خواب و بیداری از دیگر عوارض کاربردهای نادرست فضای مجازی هستند که بخشی از جمعیت جوان جامعه را تهدید می‌کند.

 دلیل گرایش ایرانیان به فضای مجازی

دکتر حمید پورشریفی، متخصص روانشناسی سلامت اما نگاه دیگری به مقوله گرایش زیاد جوانان ایرانی به عضویت در شبکه‌های اجتماعی دنیای مجازی دارد. او می‌گوید:«شبکه‌های اجتماعی بر اساس نیازهای جهان امروز است و این امری جهانی و انکارناپذیر است. اما بخشی از علل عمده گرایش ایرانیان به این مسئله این است که در جامعه ما افراد آنچه را که می‌خواهند نمی‌توانند در محیط‌های واقعی و طبیعی به دست آورند.یعنی نمی‌توانند به راحتی خودافشاگری داشته باشند و از افکار و احساسات‌شان صحبت کنند، چرا که نقد و قضاوت‌ها آنقدر در جامعه ما زیاد است که شخص سعی می‌کند از طریق این شبکه‌ها به بیان افکار و احساسات خود بپردازد. البته باید توجه کرد که هرچه در فضای مجازی هست نباید به آن اطمینان کرد؛ چرا که گاهی برخی با اسم‌های مستعار وارد این شبکه‌ها می‌شوند و سعی می‌کنند خود را بهتر از آنچه هستند عرضه کنند.»

کمیته ملی فضای مجازی

دراین میان مسئولان وزارت جوانان به عنوان یکی از نهادهای متولی امور جوانان کمیته ملی فضای مجازی و جوانان را تشکیل داده است. این کمیته در روزهای آتی اولین جلسه رسمی‌اش را تشکیل می‌دهد اما باید دید اهداف و برنامه‌های این کمیته چیست و آیا می‌تواند نگرانی‌های جامعه را بابت اعتیاد جوانان به اینترنت، تضعیف روابط خانوادگی و ترویج هزره نگاری و فیلم‌های مبتذل برطرف کند؟ این کمیته یکی از کمیته های تخصصی ستاد ملی ساماندهی امور جوانان در وزارت ورزش و جوانان است که با مشارکت تمام دستگاه های مرتبط، شورای عالی جوانان و کارشناسان حوزه فضای مجازی تشکیل می‌شود. هدف اصلی این کمیته سیاستگذاری و برنامه‌ریزی حضور جوانان در فضای مجازی و تدوین سندی ملی است که در این سند سیاست‌ها و راهبردهای فضای مجازی از‌ نظر تولید محتوا، برخورداری و مشارکت جوانان در این فضا تعیین و تدوین می‌شوند و با مشارکت سایر دستگاه‌های دولتی مرتبط به اجرا گذاشته خواهند شد.

ابراز نگرانی مداوم بدون ارائه راه حل

محمدرضا رستمی دبیرکمیته ملی فضای مجازی و جوانان به خبرگزاری مهر می‌گوید:« ابراز نگرانی مداوم، بدون هیچ اقدام و برنامه‌ای برای سر و سامان دادن به وضع موجود، هیچ کمکی نکرده و نخواهد کرد. این که بگوییم دسترسی به فضای مجازی را محدود کنید نه امکان‌پذیر است نه مفید.»

او درباره اظهارات بعضی کارشناسان که فضای مجازی را عامل گسترش بی‌اخلاقی و روابط ناسالم در میان جوانان می‌دانند می‌گوید:« طبیعی است که در مواجهه با هر ابزاری ما مشکلات اخلاقی خواهیم داشت. مثال ساده‌اش ابزار روزمره‌ و قابل دسترسی به نام چاقوست. ابزاری که هم می‌تواند در جهت منافع جمعی به کار رود و هم به عنوان ابزاری برای جنگ و خشونت. حالا اگر ما مهارت استفاده از این ابزار را آموزش دهیم، این چاقو می‌تواند در دست یک قصاب نقش ابزاری مفید را ایفا کند، در دست یک جراح نجات‌بخش جان بیماران باشد یا در دست یک نیروی نظامی و امنیتی برای اهداف دفاعی به کار رود؛ اما بدون داشتن این دانش و مهارت، ممکن است استفاده های غیراخلاقی زیادی از این ابزار ساده صورت بگیرد و عامل جرم و جنایت شود. حالا اینترنت و فضای مجازی را در نظر بگیرید که نسبت به چاقو ابزار پیچیده‌تری است ، پس برای ابزار پیچیده نمی‌توانیم فکرهای ساده‌لوحانه و راه‌حل‌های پیش پاافتاده داشته باشیم. ما باید سطح آگاهی جامعه و توانمندی کاربران را در استفاده از فضای مجازی بالا ببریم، به جای نگاه خوشبینانه یا بدبینانه، نگاه متعادلی به این مقوله داشته باشیم و بدانیم که استفاده‌های مطلوب ازین فضا را چطور باید افزایش داد. ما هیچ‌کدام این کارها را نمی‌کنیم و فقط ابراز شکایت و نگرانی می‌کنیم. اما در صورت ارتقای سطح آگاهی و توانمندی کاربران نوجوان و جوان، دغدغه‌های فرهنگی و اخلاقی که به درستی و بحق وجود دارند هم رفع می‌شوند.»

 ۵ درصد افراد از شبکه‌های اجتماعی برای مراجعه به سایت‌های غیراخلاقی استفاده می‌کنند

طبق نتایج پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های جوانان که توسط مرکز پژوهش‌ها و مطالعات راهبردی وزارت ورزش و جوانان انجام شده ، ۶۷.۴ درصد از جوانان از اینترنت استفاده می‌کنند که ۱۹.۱ درصد آنان برای چت، ۱۵.۳ درصد به منظور ارتباط با شبکه‌های اجتماعی، ۱۵.۲ درصد برای سرگرمی و بازی و ۱۰.۴ درصد برای تحقیق و پژوهش‌های علمی از اینترنت بهره می‌برند.

محمد تقی‌زاده، رییس مرکز پژوهش‌ها و مطالعات راهبردی وزارت ورزش و جوانان درباره دلایل استفاده جوانان از شبکه‌های اجتماعی می‌گوید:« ۳۹ درصد از پاسخگویان فراراز تنهایی و سرگرمی، ۲۲.۳ درصد از آنان ارتباط و تبادل تجربه را انگیزه خود برای استفاده از شبکه‌های اجتماعی ذکر کردند، ۱۲.۳ درصد از اینترنت برای دانلود فیلم، موسیقی و عکس بهره می‌گیرند و تنها کمتر از ۵ درصد از این افراد از شبکه‌های اجتماعی برای مراجعه به سایت‌های غیراخلاقی و مسائل غیرضروری استفاده می‌کنند. ضمن اینکه ۶۹.۳ درصد پاسخگویان برای بهره‌گیری از اینترنت از فیلترشکن استفاده می‌کنند. »

نگاه ایجابی جایگزین رویکرد سلبی

به گفته محمدرضا رستمی، مشاور وزیر ورزش و جوانان، کمیته تازه تأسیس فضای مجازی و جوانان، در این مورد به جای رویکرد سلبی، نگاه ایجابی دارد و اعضای این کمیته درحال بررسی راهکارهایی هستند که از طریق آنها بتوان به کاربران اصول استفاده صحیح از فضای مجازی را آموزش داد تا نسبت به آسیب‌های این فضا مصون شوند.

حالا باید دید کمیته ملی فضای مجازی و جوانان چه برنامه‌ای برای رسیدن به این هدف در نظر دارد. رستمی از ارتقای سطح سواد رسانه‌ای به عنوان یکی از مهم‌ترین اهداف این کمیته نام می‌برد و می‌گوید:« امروزه ابزار ارتباطی و همچنین رسانه‌های متعددی در عرصه جهانی وجود دارند، موبایل‌ها، کامپیوترها، تبلت‌ها، شبکه‌های اجتماعی اینترنتی و... اما سواد استفاده مطلوب و مناسب از آنها به طوری که کاربر تشخیص بدهد چه بخشی از محتوای دریافتی مناسب است و کدام قسمت اشتباه و غلط، هنوز در بیشتر جوامع توسعه پیدا نکرده است. ما می خواهیم در سطوح مختلف از قبیل مدارس و دانشگاه‌ها این سواد رسانه‌ای را گسترش دهیم. در حال حاضر اغلب جوانان ما از وایبر و واتس آپ و لاین و شبکه‌های ارتباطی مختلف استفاده می‌کنند . در این شبکه‌ها به صورت مداوم خبرها و اطلاعیه‌هایی مطرح می‌شود؛ مثلا رییس فلان دانشگاه اعلام کرده قرار است فلان اتفاق بیفتد یا یک بیماری خطرناک شیوع پیدا کرده یا اگر ساعت 12 شب این تاریخ موبایل‌ها روشن باشند چه و چه می‌شود! حالا اگر یک نفر این پیام را به 100 نفر ارسال کند و آنها هم هرکدام به 100 نفر دیگر ، خبر فارغ از صحت و سقمش به سرعت منتشر می‌شود و در صورت کذب بودن ماجرا، ممکن است عواقب ناخوشایندی هم به دنبال داشته باشد. اما اگر جوان بتواند تشخیص دهد که اطلاعات رسانه‌های مختلف کدام درست است و کدام غلط، نگرانی در این زمینه کمتر می‌شود. تشخیص محتوای پیام‌ها و اطلاعات هم اصولی دارد که قرار است این اصول تدوین و برای آموزش به جوانان طبقه بندی شوند. اولین و مهم‌ترین اصل این است که منبع خبر کجاست؟ و آیا خبر موثق است یا خیر؟ اگر این پیام یا خبر علاوه بر منبع اولیه، با 3 منبع رسمی دیگر هم انطباق داشته باشد، می‌توانید آن را بپذیرید ولی اگر نداشت باید در صحت آن شک کنید. از سوی دیگر سواد رسانه‌ای سبب می‌شود فرد توانایی تشخیص محتوای خوب را از بد، و مفید را از مضر تشخیص دهد و همچنین قادر به ایجاد مرزهای سالم برای خویش در دنیای مجازی باشد.»

او همچنین به بازی های آنلاین اشاره می‌کند و می‌گوید:«الان بازی‌های اینترنتی متعددی روی موبایل و تبلت، بین نوجوانان و جوانان رواج پیدا کرده که فرهنگ خاص و ادبیات و سبک زندگی خاصی را برای بازی کننده جا می‌اندازند و جوان باید بداند که با انجام این بازی‌ها چه چیزهایی را دارد به صورت ناخوداگاه می‌پذیرد و با چه مفاهیمی همراه می‌شود.»

اظهارات دکتر پورشریفی، روانشناس هم موید این عقیده است که دانش و هدفمندی آسیب‌های استفاده از فضای مجازی را به حداقل می‌رساند:«کسانی که مهارت‌های ارتباطی ضعیفی در محیط‌های واقعی دارند و نمی‌توانند ابراز وجود کنند بیشتر در معرض آسیب‌پذیری ازین فضا هستند. آنها نیاز خود را از طریق شبکه‌های اجتماعی و روابط مجازی برطرف می‌کنند و به آن‌ها وابسته می‌شوند. اما زمانی که فرد با نگاه مثبت، هدفمند و به دنبال مسیر مشخص وارد این شبکه‌ها می‌شود، مسلما برایش آسیب‌زا نیست.»

رونق زبان فارسی در دنیای مجازی

یکی دیگر از اهداف مهم کمیته ملی فضای مجازی و جوانان، توسعه زبان فارسی در فضای مجازی است. آمارها نشان می‌دهند که زبان فارسی در شبکه جهانی جایگاه قابل توجهی ندارد. یعنی درحالی که کاربران ایرانی فارسی زبان زیادی در فضای مجازی فعال هستند و تعدادشان روز به روز هم درحال افزایش‌اند، تنها هشت دهم درصدِ محتوای فضای مجازی (حتی کمتر از یک درصد) به زبان فارسی است درحالی که این رقم در مورد زبان انگلیسی 57 درصد است! این موضوع به اضافه رواج سبک خاصی از خط و زبان فارسی در شبکه‌های اجتماعی میان نوجوانان و جوانان موسوم به زبان اینترنتی که سرشار از غلط‌های املایی و اصطلاحات غلط و بی‌معناست، باعث نگرانی مسئولان فرهنگی کشور شده است. ضمن این که به گفته محمدرضا رستمی دبیر کمیته ملی فضای مجازی و جوانان،کسی که بخواهد اطلاعات علمی ، دقیق و تخصصی در هر حوزه ای به دست بیاورد، با این واقعیت ناخوشایند مواجه می‌شود که در زبان فارسی منابع کمی وجود دارد. رستمی اضافه می‌کند:«این یک بحران هویت ملی است. هرکشوری که می‌خواهد در رقابت نرم و جنگ نرم موفق باشد و پدافند غیرعامل را عملی کند می‌داند که یکی از ابزارهای موثر در رقابت نرم توسعه زبان است. بنابراین توسعه زبان فارسی یکی از اهداف ما در این کمیته است و پیش بینی می‌کنیم که  اجرای این برنامه‌ها با مشارکت جوانان شور ونشاط بالایی ایجاد خواهد کرد و جوانان هویت ملی و ایرانی خود را گسترش خواهند داد و زبان فارسی با محتوای فاخر و غنی و کاربردی در فضای مجازی گسترش خواهد یافت.»

رییس جمهوری هم در یکی از سخنرانی‌های خود درباره ارتباطات دنیای امروز و فضای مجازی روی پررنگ کردن نقش زبان فارسی در فضای مجازی تأکید کرد و گفت:« امروز باید بلوک فارسی را در شبکه‌ها و فضای مجازی فعال کنیم، تا بتوانیم، صنعت، کشاورزی و خدمات دانش‌بنیان را به پیش برده و در حوزه فرهنگ اسلام واقعی را به جهانیان معرفی کنیم.»

فضاهای مجازی ابزارند و هر ابزاری می تواند تهدید یا فرصت باشد

در این میان دکتر محمود گلزاری معاون ساماندهی امور جوانان نیز معتقد است می توان تهدیدهای فضای مجازی را تبدیل به فرصت کرد. او درباره فیلترینگ برخی سایت ها و شبکه های اجتماعی معتقد داست که این موضوع دو بخش دارد یکی موضوع قانونی و دیگری اجتماعی و تربیتی است؛ در حوزه قانون شورای عالی فضای مجازی اقدام به فیلترینگ می کند و تصمیم می گیرد چه سایتی فیلتر شود یا نشود، اما سوال من آن است که آیا می توان به زمان و جهان قبل از اینترنت بازگشت؟ باید به پدیده دنیای مجازی بجای تهدید به عنوان یک فرصت نگاه کرد، باید به جوانان و خانواده ها نحوه استفاده از فضای مجازی را آموزش دهیم. ما می توانیم از این فضا در همه ابعاد زندگی استفاده کنیم. باید این فضای مجازی را به رسمیت شناخت و در عین حال آگاهیهای لازم را به مردم برای استفاده درست داد. بنابراین در بعد تربیتی و فرهنگی با فیلترینگ مخالف هستم.

راهکارها تکراری است

گلزاری برای واکاوی عمیق‌تر موضوع مواجهه با پدیده های ارتباطی در ایران اشاره ای به سالهای گذشته می کند و می گوید: دوم مهر 1313 هیئت وزیران تشکیل جلسه داد. دستور جلسه بررسی چگونگی مواجهه با یک پدیده جدید ارتباطی در ایران بود. رادیو و بی سیم وارد کشور شده بودند و مردم حالا می توانستند اخبار را از طریق رادیوهای بی سیم گوش کنند. ولوله ای در دل دولتمردان برپا بود. آیا مردم باید هر چیزی را بشنوند. چه کسانی حق دارند از اخبار اطلاع داشته باشند و چه کسانی باید از این حق محروم شوند؟  بالاخره قرار شد هر کس رادیو می خواهد به وزارت پست مراجعه کند و اگر صلاحیتش تایید شد رادیو داشته باشد و اگر خطایی کرد این حق از او سلب شود. اینگونه بود که اولین تکنولوژی ارتباطی با نظارت مستقیم دولت وارد ایران شد. حالا نزدیک به هشت دهه از آن زمان می گذرد. بعد تلویزیون آمد و بعد شد ویدئو. بعد ماهواره آمد و بعدتر شد اینترنت و حالا هم که نسل سوم اپراتور تلفن همراه و امکان مکالمه تصویری آمده است. تکنولوژی در این هشت دهه به سرعت پیشرفت کرده و اما نگاه ها به بهره گیری از ابزارهای ارتباطی تغییر نکرده است. راهکارها تکراری شده و بیشتر سعیمان به محدود کردن و مقابله با این ابزارهاست تا بهره برداری و سود بردن از این ظرفیت عظیم تکنولوژی.

11 میلیون کاربر ایرانی در فیسبوک

او با بیان اینکه سالهاست که در آموزش و پرورش قانون منع استفاده از تلفن همراه توسط دانش آموزان به تصویب رسیده می گوید: یقین بدانید اگر وضع کنندگان این قوانین فرزند محصل داشته باشند بعد از پایان مدرسه قطعا به تلفن فرزندانشان زنگ خواهند زد. هنوز در نگاه برخی از ما، تکنولوژی تهدید است. به واقع باید دید چرا تمایل به استفاده از فضای مجازی و تکنولوژی در بین افراد و بخصوص جوانان زیاد شده؟ و چرا با وجود قوانین موجود، اقشار مختلف جامعه سعی در استفاده از این ابزارهای ارتباطی دارند. بر طبق آماری که از پایگاهworld internet stats  منتشر کرده، جمعیت کاربران فیسبوک در خاورمیانه در حدود 23 میلیون نفر اعلام شده است که کاربران ایرانی 46 درصد آن را تشکیل می دهند. بنابراین آمار کاربران ایرانی رقمی در حدود 11 میلیون نفر می شوند. کاربران اینترنت به راحتی قوانین فیلترینگ را دور می زنند و به خواسته های خود می رسند.

دکتر گلزاری با بیان اینکه برخی تکنولوژی را ابزار نظام سلطه و راهی برای جاسوسی می دانند و برخی دیگر آن را ابزاری برای برقراری ارتباط موثرتر و بهتر با مخاطبان می گوید: نه مردم و نه تکنولوژی صبر نمی کنند و به فعالیت خود ادامه می دهند. با آسیبش خودشان کنار آمدند و از مزایایش هم خودشان بهره بردند. فضاهای مجازی ابزارند، و هر ابزاری می تواند تهدید یا فرصت باشد. داروها برای درمان بیماری ساخته می شوند ولی می شود با آنها خودکشی هم کرد. در همه تاریخ، به نظر من از ابزارها بیشتر استفاده مثبت شده تا استفاده منفی. این محدود کردن ها هم جواب نمی دهد. کاش طرفداران فیلتر کردن توضیح می دادند که در محدود کردن دسترسی مردم به کدام خبر موفق بوده اند؟ کدام خبر مهمی در چند سال اخیر وجود داشته که فیلترینگ باعث عدم دسترسی مردم به آن شده است؟ این اقدامات حتی مانع دسترسی به سایت های غیراخلاقی هم نشده است.

با وجود همه این حرف‌ها و نظرها، آینده رابطه جوانان و دنیای مجازی موضوعی است که به اجرای برنامه‌های کلان کمیته ملی فضای مجازی و جوانان با همکاری شورای عالی مجازی و سایر دستگاه‌ها بستگی دارد. به قول دکتر پورشریفی، روانشناس سلامت :«وقتی نمی‌توان با چیزی مبارزه کرد، چرا باید برایش انرژی گذاشت؟ در مصرف مواد مخدر سالها دنبال کاهش عرضه بودیم که جواب نداد و بعد دیدیم که باید کاهش تقاضا داشته باشیم؛نباید فقط بر روی کنترل کننده‌های بیرونی تأکید داشته باشیم بلکه تأکید ما باید بر روی کنترل کننده‌های درونی نیز باشد. وقتی «نه گفتن» را در محیط واقعی یاد بگیریم، مسمأ در فضاهای مجازی هم می‌توانیم آن را به کار ببندیم.»