نقد بابل/مواهب جهانی شدن

فیلم بابل شاید یکی از جذّاب‌ترین مثال ‌ها در جهان سینما برای نشان دادن تأثیر گستردۀ «جهانی شدن» بر صنعت فیلم باشد. فیلمی که وقایع آن در سه قاره مختلف می گذرد و  شخصیت های آن به چهار زبان مختلف سخن می گویند. فیلمی که با سرمایه هایی از چند کشور مختلف و با عوامل فنی و هنری از ملیت های مختلف ساخته شده و در داستان آن نیز شخصیت هایی از فرهنگ ها، مذاهب و طبقات گوناگون وجود دارند. در واقع این فیلم را می توان یکی از نمونه های عینی تولید سینمایی در عصر جهانی شدن به حساب آورد. فیلمی که نه تنها ما را بر آن می‌دارد تا رابطۀ بین سینما، ملیت و جهانی‌شدن را مورد بازاندیشی قرار دهیم، بلکه پرسش‌های بسیاری در مورد تبعات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جهانی‌شدن به ذهن ما متبادر می‌کند.

برخی ممکن است مدعی شوند فیلم‌هایی مثل بابل حاکی از ورود به دورانی است که طیّ آن فیلمسازان «جهان وطن»، سینماهای «فراملّی» را با مضامینی «جهانی» به وجود می‌آورند. مضامینی که از سطح دغدغه های محلّی فراتر می‌روند و تماشاگران جهانی  را خطاب قرار می‌دهند. اما نباید در نتیجه‌گیری کلّی از این نمونه اغراق کرد. هرچه باشد، فیلمی مثل بابل را در میان هزاران فیلمی که در هر سال در جهان ساخته می شود، می‌توان یک استثنا دانست و نه یک قاعده. استثنایی که بر الگوهای غالب تولید، توزیع و مصرف فیلم در سطح محلّی و ملّی چندان خدشه ای وارد نمی کند.

الخاندرو گونزالس ایناریتو، فیلمساز مکزیکی که با ساخت فیلم ۲۱ گرم، با آن روایت نامتعارف و پیچیده اش، آوازه ای جهانی یافت، با فیلم بابل گامی بسیار بلندپروازانه برای طرح یک روایت جهانی در سینما برداشت. این بار نیز او از «گیِرمو آریاگا»، همکار فیلمنامه نویس اش که تخصص ویژه ای در نوشتن فیلمنامه هایی با داستان های موازی و ساختارهای پیچیده دارد، استفاده کرده است تا فیلمی با داستانها و شخصیت های متنوع بسازد. از این جهت فیلم بابل شباهت به فیلم «تصادف» ساخته پل هگیس دارد که یکی دو سال قبل از بابل ساخته شد و آن هم به مجموعه داستان هایی موازی درباره افرادی از قومیت ها و ملیت های مختلف در شهر لس آنجلس آمریکا می پرداخت که در شبکه ای از روابط پیچیده گرفتار شده بودند.

در  فیلم بابل اما، ایناریتو و آریاگا برای این که نشان دهند حرفی جهانی برای گفتن دارند، داستان را به اقصی نقاط گیتی گسترش داده اند. و شاید همین بلندپروازی و پیام زدگی و ورود به ساحت دنیاهای ناشناخته باشد که فیلم بابل را – علی رغم تولید مجلل و داستانک های تأمل برانگیزش – از آن حس و حال گرم و گیرای فیلم های قبلی ایناریتو نسبتا بی بهره ساخته است. بخشی از این مسئله شاید به اقتضای ساختار اپیزودیک فیلم باشد. در واقع تماشاگر فرصت چندانی برای آشنایی و همذات پنداری با شخصیت های چهار موقعیت داستانی فیلم پیدا نمی کند. داستان هایی که تقریبا به طور موازی در مراکش، ژاپن، آمریکا و مکزیک می گذرد.

در این میان شاید گیرا ترین و تکان دهنده ترین داستان، همان داستان آملیا باشد: زن میانسال مکزیکی که در آمریکا پرستار بچه است و برای شرکت در عروسی پسرش در مکزیک با مشکل مواجه است. ایناریتو در این بخش فیلم، گوشه ای از درد و رنج حدود ۶ میلیون هموطن مکزیکی خود در آمریکا را نشان داده، و بی رحمی پلیس آمریکا و قدرنشناسی این جامعه نسبت به خدمات این مهاجران، که غالبا در مشاغل کارگری هستند، را برجسته می کند. نکته نغز ماجرا این است که ریچارد و سوزان، دو شهروند آمریکایی از طبقه مرفه، فرزندان خود را به آملیا سپرده و خود برای تفریح به مسافرت رفته اند. وقتی بازگشت آنها به علت حادثه تیراندازی و مجروح شدن سوران به تاخیر می افتد، پرستارِ مکزیکیِ فرزندان آنها نمی تواند برای شرکت در مراسم عروسی پسرش از خانه خارج شود. آملیا این مشکل را با ریچارد در میان می گذارد، او با خونسردی از آملیا می خواهد که عروسی پسرش را به وقت دیگری موکول کند!انگار نه انگار که این رویداد در خانواده و در فرهنگ و جامعه مکزیک چه اهمیتی دارد.

در اینجا با جهانی نابرابر مواجهیم که فرآیندهای جهانی شدن و فناوری های حمل و نقل امکان سفر بین قاره ای برای تفریح و سیاحت را برای بخشی کوچکی از مردم جهان که دارای تمکن مالی هستند فراهم آورده، مانند همین زوج جهانگرد آمریکایی یا آن مرد ژاپنی فیلم که می فهمیم قبلا برای شکار به مراکش رفته است. اما در مقابل زنی کارگر مانند آملیا قرار دارد که حتی برای شرکت در مراسم عروسی پسرش دچار مشکل است. او باید اسیر در خانه ای باشد که در آن کار می کند و می تواند شکل جدیدی از همان برده داری قدیم باشد. آملیا البته تسلیم این شرایط نمی شود، اما تمرد و سرپیچی از دستور ارباب، برای او هزینه بسیار سنگینی دارد. پس از نوزده سال کار و خدمت در جامعه آمریکا و سالها پرستاری دلسوزانه و صبورانه از کودکان ریچارد و سوزان، او پس از تحمل وقایعی سخت و دشوار، به سادگی از خاک آمریکا اخراج می شود. یا برده باش و یا اصلا نباش.

فیلم بابل شاید بیش از هر چیز، پیچیدگی‌ها و تضادهای موجود در فرایندهای جهانی شدن را برجسته می‌سازد و این پرسش را به ذهن می آورد که آیا جهانی شدن یک فرآیند «توانمندساز» است یا فرآیندیبرای«استثمار» و «بهره‌کشی»؟ آیا همگان از منافع جهانی شدن بهره مند می شوند یا این که صرفا عده خاصی در «شمول» مواهب آن قرار می گیرند و عده کثیری «طرد» شده و به حاشیه رانده می شوند؟ شکی نیست که گستره و سرعت جریان ها و تعامل ها و تبادل های جهانی افزایش یافته است. تجار و سرمایه داران به وفور سفر می کنند و سرمایه های خود را از مرزهای ملی عبور می دهند و در هرکجای جهان به دنبال سود می شتابند. اما نیروی کار کشورهای دیگر، از چنین آزادی حرکت و جابجایی برخوردار نیستند. مرزهای ملی در برابر آنها همچنان به شدت محافظت می شود و یک مهاجر مکزیکی پس از نوزده سال اقامت در آمریکا به خاطر یک خطا از کشور اخراج می شود. ایناریتو برخلاف بسیاری فیلمسازان جشنواره ای، چشم خود را به روی نابرابری جهانی و الگوهای تبعیض آمیز حاکم بر جهان نمی بندد. او نگرانی خود را از سرانجام کسانی که از مزایا و مواهب جهانی‌شدن محروم شده‌‌اند، ابراز می کند.

رویدادهای این فیلم پرسش های بنیادینی درباره پیامدهای فرهنگی جهانی شدن نیز طرح می کند: آیا عصر ارتباطات و فرآیندهای جهانی شدن باعث «همگون‌سازی» و «شباهت» فرهنگی شده، یا آنکه موجب «ناهمگون‌سازی» و تشدید «تفاوت»ها شده است؟ آیا گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات باعث آشنایی و ارتباط بیشتر ملت ها و فرهنگ ها شده، یا این که همان فناوری های رسانه ای ابزاری در دست قدرتمندان است تا هر تصویر تحریف شده و دروغینی که می خواهند از ملل و فرهنگ های دیگر ارائه کنند؟ آیا حجم تصاویر جعلی و خبرهای دستکاری شده رسانه های غربی، مانند آنچه که در فیلم بابل پس از واقعه تیراندازی به یک زن آمریکایی در یک کشور اسلامی می بینیم، باعث آشنایی و تفاهم و گفت و گوی ملت ها و فرهنگ ها می شود، یا به تشدید سوءتفاهم ها و بدبینی ها و نفرت ها می انجامد؟

فیلم بابل در سال ۲۰۰۶ ساخته شده است: یعنی تنها سه سال پس از حمله آمریکا به عراق. حمله ای که به بهانه دروغین سلاح های کشتار جمعی و با ادعای دروغین مبارزه با تروریسم صورت گرفت. الخاندرو گونزالس ایناریتو در این فیلم، به دروغ پردازی های رسانه های آمریکایی طعنه می زند و نشان می دهد که چگونه از کاهی کوه می سازند تا اهداف و مطامع سیاسی اربابان خود را تامین کنند. ماجرای تیراندازی جاهلانه یک چوپان زاده شرور در بیابانی در مراکش را، همان رسانه های غربی تبدیل می کنند به یک «اقدام تروریستی» عظیم و پیچیده که برای مقابله با آن یک عملیات پلیسی و امنیتی بین المللی، از آمریکا تا مراکش و از مراکش تا ژاپن راه اندازی می شود. با این بهانه، رسانه های غربی می توانند از مسلمانان تصویری هولناک ساخته و بر طبل اسلام هراسی بکوبند. هر چقدر هم که مسلمانان در آن روستای دورافتاده در مراکش، برای نجات جان آن زن مجروح آمریکایی تلاش کنند، آن هم در شرایطی که حتی همسفران آمریکایی او و شوهرش را در این وضعیت رها کرده و رفته اند، باز هیچ تصویری از آن در رسانه ها مخابره نخواهد شد. تنها خبر تیراندازی به یک زن آمریکایی است که دائما بازگو می شود. هزاران زن و مرد و کودک مسلمان اگر در حملات نظامی آمریکا کشته شوند،در این رسانه ها بازتاب چندانی نمی یابد. اما اگر زنی آمریکایی توسط پسربچه مسلمانی مجروح شود، تا روزها و هفته ها خبر اول رسانه ها خواهد بود. در این میان نکته ای که فیلم بر آن تاکید می کند، آمریکایی بودن اسلحه وینچستری است که موجب زخمی شدن سوزان، زن آمریکایی فیلم، می شود. این اسلحه توسط مرد ژاپنی ثروتمندی به نام یاساجیرو خریده شده تا با آن برای شکار به مراکش برود. در مراکش این اسلحه توسط او به حسن ابراهیم هدیه شده که راهنمای یاساجیرو در گردشگری و شکار بوده است. سپس همین اسلحه توسط چوبانی به نام عبدالله خریده می شود که می خواهد از آن برای دفاع از گله اش در برابر حمله گرگ ها استفاده کند. اما یوسف، پسر نوجوان و ماجراجوی او، در هنگام امتحان برد سلاح، ناخواسته با شلیک خود زنی آمریکایی را هدف قرار می دهد. در واقع فیلم کنایه می زند به صنایع اسلحه سازی آمریکا و سوداگری آنها که چرخه ای از خشونت را در جهان باعث شده و گاه خود شهروندان آمریکایی قربانیان اصلی آن هستند.

بحران ناشی از فقدان ارتباط و عدم مفاهمه و درک متقابل میان انسان ها را به شکل عینی و صریح تری در فصل مربوط به چِیکو، دختر ژاپنی ناشنوا، می توان مشاهده کرد. در این بخش از فیلم بابل، شاهد هستیم که به دلیل همین فقدان ارتباط و تفاهم، نهاد خانواده به کلی دچار فروپاشی شده است. مادر خانواده به دلیلی نامعلوم خودکشی کرده است. دختر خانواده از پدرش رنجیده و مأیوس است و او را در مرگ مادر خویش مقصر می داند. ایناریتو در این فیلم، شکاف بین نسلی در جامعه ژاپن را به حادترین شکل ممکن در قالب شخصیت دختری به تصویر می کشد که ناشنوا است و قدرت تکلم نیز ندارد. رابطه این دختر با پدر در حداقل ممکن است. همین بی پناهی و فقدان ارتباط، دختر را به رفتارهای نابهنجار و نامتعارف در جامعه سوق می دهد. جامعه ای که هرچند شرقی و آسیایی است، اما به شکلی افسار گسیخته از هویت محلی و ملّی تهی شده و کاملا رنگ و بویی غربی گرفته است. چیکو که از خانواده فروپاشیده خود گریزان است، در محیط چنین جامعه بی هویتی هم نمی تواند دوست و پناهی پیدا کند. او در خانواده و در شهر خود نیز غریبه است و از همین رو در به در به دنبال یک «آشنا» و یک «همدل» می گردد.

در حالی که در بخش مربوط به مراکش و مکزیک، شاهد تصویری از روابط خانوادگی گرم و پیوند های عاطفی و صمیمانه میان شخصیت ها هستیم، در بخش ژاپن و در مورد زوج آمریکایی فیلم، روابط خانوادگی دچار بحران و آسیب است. در واقع علت اصلی سفر ریچارد و سوزان، همین تلاش برای ترمیم روابطشان پس از مرگ فرزند سوم آنها به علت ابتلا به یک بیماری است. زن شاید به همین دلیل کاملا به محیط و فضای کشور مراکش، بدبین است و حتی از اینکه همسرش یخ در لیوان نوشابه بریزد جلوگیری می کند، چون مطمئن نیست آن یخ با آب سالم درست شده باشد. اما اندکی بعد وقتی همین زن تیر می خورد و مجروح می شود، همان انسان ها و جامعه ای که او به آنها به شدت بدبین است، تنها امید برای نجات جان او می شود.

شاید بتوان گفت که «غربت» و «غریبگی» انسانها از یکدیگر، به نوعی سرنوشت همه شخصیت های فیلم بابل در موقعیت های خاص خودشان است. غربتیکه ناشی از ناآشنایی و ناهمزبانی و بی ارتباطی است. نام فیلم نیز که برگرفته از داستانی تحریف شده در انجیل است، اشاره به همین وضعیت دوری و پراکندگی و بی همزبانی دارد.بر اساس این داستان دروغین، که در «سِفر پیدایش» از کتاب انجیل گنجانده شده، انسان ها پس از طوفان نوح جامعه متحد و همدل و همزبانی تشکیل داده بودند و در شهر بابل برجی عظیم و مرتفع بنا کردند تا از آن به آسمان و بهشت خدا راهی باشد. بر اساس این افسانه کفرآمیز، خداوند از ساخته شدن این برج، که نماد اتحاد و همزبانی مردم بود، به خشم آمد و تصمیم گرفت که انسانها را مجازات کند. برای این منظور آنها را در اقصی نقاط جهان پراکنده کرد و زبان های آنها را تغییر داد تا دیگر چیزی از کلام یکدیگر نفهمند. این داستان جعلی، ممکن است شکل تحریف یافته ای از داستان برج نمرود و یا برج فرعون باشد. برج هایی که توسط پادشاهان و حاکمان ظالم و کافر، ساخته شد تا نماد طغیان و تعدی آنها در برابر خداوند متعال باشد. اگر این ظالمان به عذاب الهی دچار شدند، ربطی به اتحاد و همزبانی مردم نداشت. اتفاقا قرآن کریم در سوره یونس آیه ۱۹ تاکید می کند که انسان ها در ابتدا امت واحده ای بودند، اما خودشان دچار اختلاف شدند. از سوی دیگر در آیه ۱۳ سوره حجرات نیز از وجود تفاوت های قومی و طائفه ای، به عنوان زمینه ای برای انس و آشنایی انسان ها یاد شده و تاکید می شود که تنها معیار برتری انسان ها نزد خداوند تقوا و پرهیزکاری آنها است. بدین ترتیب، برخلاف آنچه در تعالیم تحریف شده برخی ادیان گفته شده، اگر بین انسانها اختلاف و تفرقه و دشمنی به وجود می آید، و یا اگر دچار دوری و غربت و تنهایی می شوند، این مسئله به اعمال و رفتار عده ای از خود انسانها – یعنی ظالمان و کافران و منافقان – باز می گردد که بر سرنوشت خود و دیگران تأثیر گذاشته اند.

در مجموع می توان گفت که گویی ایناریتو در فیلم بابل مرثیه ای بر غربت و بیگانگی انسانها از یکدیگر در جهان امروز خوانده است. جهانی که علی رغم همه توسعه و پیشرفتیکه در عالم ارتباطات و مبادلات بین المللی و فراقاره ای رخ داده، همچنان در آن انسان ها به دلیل فقدان روابط صحیح و عادلانه و انسانی و نیز عدم شناخت و احترام و تفاهم متقابل، گرفتار غربت و دوری و سوء تفاهم هستند. حال چه این غربت مربوط به یک پیرمرد روستانشین مراکشی باشد که به اشتباه متهم به عملیات تروریستی شده است و شکنجه می شود؛ یا مربوط به یک جهانگرد آمریکایی که به اشتباه هدف گلوله یک پسر بچه مراکشی قرار گرفته و در روستایی هزاران کیلومتر دورتر از کشورش مجروح شده؛ چه مربوط به زنی مکزیکی باشد که در بیابانی برهوت در جنوب آمریکا با دو کودک گرفتار پلیس شده و راه نجات ندارد؛ و چه مربوط به دختری ژاپنی با خانواده ای پریشان که نه می تواند حرفی بشنود و نه می تواند سخنی بگوید.