پایگاه خبری تحلیلی «پارس»- فريده ستايشگر- مخاطرات زيست محيطي در کشورمان هر روز ابعاد جديدتري پيدا مي‌کند، يک روز خشکسالي و خشک شدن تالاب‌ها و درياچه ها و روز ديگر آلودگي آب درياها، اما چند سالي است که مهمان ناخوانده‌اي وارد کشور شده که با خود "خاک" سوغات آورده است. ريزگردها، چند سالي است که بخش‌هاي زيادي از کشورمان را تحت تأثير قرار داده و مردم را کلافه کرده است. در فهرست بلند بالاي استان‌هاي درگير با اين پديده زيست محيطي، زين پس نام گلستان را هم بايد به آن اضافه کرد.

گلستان، استاني با وسعت 22 هزار کيلومتر مربع بوده که ۴ اقليم متفاوت را در خود جاي داده، نوار باريک جنگل‌هاي هيرکاني در حاشيه آزادراه تهران- مشهد اين تصور را براي همگان به دنبال دارد که گلستان استاني سرسبز است. اما بايد گفت اين تصور که متأسفانه در نگاه‌هاي مديريتي کلان نيز وجود دارد، فقر و محروميت را در استان ناديده مي‌گيرد.

بخش‌هاي زيادي از مناطق شمالي و شرقي استان داراي آب و هواي خشک و نيمه بياباني و غيرحاصلخيز است که حتي گياهان علوفه‌اي نيز به ندرت در آن رشد مي‌کنند، بنابراين خود مي‌تواند منشاء مهمي براي ريزگردها باشد. خشک شدن تالاب‌ها و وضعيت نا بسامان رودخانه ها، گرم شدن 1 تا 2 درجه‌اي دماي هوا در استان، افت شديد سطح آب‌هاي زيرزميني، استحصال 90 درصد آب سفره‌هاي زير زميني، از بين رفتن مراتع و تخريب جنگل ها، بروز حريق‌هاي متعدد و از بين رفتن پوشش گياهي و ... شرايط را از نظر زيست محيطي براي اين استان سخت تر کرده است.

سال گذشته موضوعي در جلسه شوراي اداري شهرستان گميشان مطرح شد که با وجود اين که گفته مي‌شد، نبايد رسانه‌اي شود، خبرساز شد. موضوع از اين قرار بود که با توجه به موقعيت جغرافيايي و خشکسالي‌هاي مداوم و مجاورت با صحراي قره قوم در کشور ترکمنستان و از همه مهم تر بياباني شدن بيش از 100 هزار هکتار مرتع، گلستان به ويژه مناطق شمالي در معرض خطر ريزگردها قرار دارند، آن زمان برخي از مسئولان در برابر اين مسئله موضع گيري کردند و وقوع ريزگردها را در منطقه منتفي مي‌دانستند، کارشناسان موافق و مخالف هم چنان درگير کشمکش بودند تا اين که طي ماه گذشته براي چند نوبت، ريزگردها مهمان ناخوانده مردم نقاط شمالي استان به ويژه منطقه گميشان بودند تا حدي که درصد غلظت گردوغبار، به چندين برابر بيشتر از حد استاندارد رسيده بود.

به هرحال تجربه نشان داده در صورت تداوم اين شرايط گلستان را هم بايد به جمع استان‌هاي درگير با اين مشکل زيست محيطي اضافه کرد با اين تفاوت که در اين منطقه ريزگردها هم منشاء داخلي دارند و هم منشاء خارجي. بايد گلستان را نجات داد و مسئولان محيط زيست نيز تا دير نشده بايد چاره‌اي براي آن بينديشند در غير اين صورت بايد گلستان را خوزستاني ديگر ناميد.

با وجود هشدار نسبت به پديده ريزگرد، کارگروه زيست محيطي تشکيل نشد
مديرکل بحران استان در اين باره گفت: حدود 6 ماه قبل اين موضوع در شوراي اداري گميشان مطرح شد و همانجا هم تأکيد کرديم اگر کاري انجام نشود، در آينده‌اي نزديک ريزگردها مهمان گلستاني‌ها خواهند بود.

صادقعلي مقدم افزود: قرار شد کارگروهي تشکيل شود تا علل و عوامل و راه‌هاي مقابله براي کاهش اثرات اين پديده، مورد بررسي قرار بگيرد اما تاکنون محيط زيست جلسه‌اي در اين باره تشکيل نداده است.به اعتقاد وي، تغيير و تحولات اقليمي نيز در اين روند بسيار موثر بوده است، به نحوي که بخشي از ريزگردها داراي منشاء خارجي و فرامرزي است که کاري از دست ما ساخته نيست و بخشي نيز مربوط به اتفاقاتي است که در داخل کشور از جمله خشک شدن درياچه اروميه و تالاب‌هاي ديگر رخ مي‌دهد.

وي بيان کرد: در اين منطقه نيز خشکي رودخانه اترک به دليل سدسازي‌هايي که در بالادست انجام شده و هم چنين خشکي شديد، وضعيت بد بيابان‌ها را تشديد مي‌کند. از طرفي در شمال استان، صحراي قره قوم که بزرگترين بيابان کشور ترکمنستان است واقع شده که اين شرايط را تشديد مي‌کند. اما آنچه که در هفته‌هاي گذشته به مدت چند روز منطقه شمال استان به ويژه گميشان را در برگرفت، به گفته کارشناسان داراي منشاء خارجي بوده که کارشناسان معتقدند مربوط به کشور عراق است.

سياست‌هاي غلط گذشته
مديرکل بحران استان خاطرنشان کرد: برخي از اتفاقاتي که الان رخ مي‌دهد، نتيجه سياست‌هاي غلط طي سال‌هاي گذشته است، اما مشکل عمده اين است که هنوز برخي از افراد دغدغه‌اي در اين باره ندارند. با اينکه اغلب کارشناسان در مورد تهديد ريزگردها سخن مي‌گويند هنوز در سطح ملي، جزو استان‌هاي تحت تأثير اين پديده به شمار نمي‌رويم، اما در بخش استاني مشکلات زيادي داريم و ممکن است اين مشکلات روز به روز افزايش هم داشته باشد.وي تصريح کرد: تا زماني که اين روند و شرايط را مستند نکنيم و سازمان‌هاي مختلف نظرات کارشناسي خود را اعلام نکنند، نمي‌توانيم موضوع را در سطح ملي ثابت کنيم.

ريزگردهاي اخير منشاء عراقي داشت
مديرکل هواشناسي استان نيز درباره ريزگردهاي هفته‌هاي اخير گفت: منشاء اين ريزگردها کشور عراق بوده که به دليل گرما و صعود شديد هوا، از سطوح فوقاني جو به منطقه ما آورده شده است. از طرفي هم غبارهاي محلي نيز در منطقه وجود دارد، بادهاي جنوبي و شرقي غبار سمنان و خراسان شمالي را هم به اين استان مي‌آورد.محمدرضا رضوي افزود: صحراي قره قوم نيز روبه روي ما قرار دارد و محتمل است براساس گل بادها و سمت و جهت بادها، گردو غبار را به اين منطقه بياورد. با اين حال معتقديم مانند استان‌هاي غربي در معرض خطر اين پديده نيستيم. خشکي تالاب ها، زيست بوم منطقه را نيز تحت تأثير قرار مي‌دهد، علاوه براين جدي‌ترين موضوع در اين استان، از بين رفتن مراتع به دليل چراي بيش از حد دام است که ما را در شرايط بحراني قرار مي‌دهد. در آينده‌اي نزديک با از بين رفتن مراتع، سيلاب‌هاي زيادي رخ مي‌دهد و شهرهاي گنبدکاووس، گرگان، آق قلا و حتي کلاله شديداً مورد آسيب قرار دارند.وي با بيان اين که عمده خاک استان از نوع لس بوده و داراي چسبندگي است، خاطرنشان کرد: هرچند خاک لس به دليل داشتن کاني، هنوز قابليت چسبندگي را دارد اما با وقوع يکي دو سيل، تبديل به همان ماسه‌هاي عراق شده و خود منشاء ريزگردها مي‌شود.وي به روند تغيير اقليم اشاره کرد و گفت: در گذشته گلستان جزو استان‌هاي نيمه مرطوب بود اما در حال حاضر مناطق جلگه‌اي استان داراي آب و هواي نيمه مرطوب و حتي بياباني و مراتع شمالي نيز تبديل به کوير و مناطق مياني تبديل به بيابان شده است. اين روند شرايط استان را روز به روز وخيم تر مي‌کند، اين در حالي است که نمي‌توان با اين شرايط جنگيد بلکه بايد با آن سازگاري پيدا کرد.

فرسايش بادي 5 تا 20 تن در هکتار
رئيس مرکز تحقيقات کشاورزي و منابع طبيعي استان نيز در اين باره گفت: در خصوص بحث ريزگردها در استان، هنوز کار پژوهشي و جدي صورت نگرفته اما آنچه که واضح است ميزان فرسايش بادي است که از 5 تا 20 تن در هکتار متغير است.

سيد علي حسيني افزود: در مراتع پايين دست به ويژه مناطق آق قلا که پوشش گياهي به صورت بوته‌اي است، تپه‌هايي پشت گياهان تشکيل شده که ناشي از فرسايش بادي است، در صورت وزش بادهاي نسبتاً شديد اين ماسه‌ها به حرکت در مي‌آيد.وي بيان کرد: حتي زماني که گوسفندان در مراتع چرا مي‌کنند، پشت سرآنها گرد و خاک ديده مي‌شود، همچنين از آق قلا به سمت اينچه برون نيز در حاشيه جاده آسفالت، تپه‌هايي وجود دارد که منشاء آن‌ها هم فرسايش بادي است.وي تصريح کرد: چراي دام، مراتع را در معرض خطر قرار داده و منجر به فقر خاک شده به بياني ديگر مراتع استان به شدت سير قهقرايي را طي مي‌کند و همه اين‌ها مي‌تواند عواملي براي توليد ريزگردها باشد که در نهايت استان را با چالشي جدي مواجه خواهد کرد.

مراتع در معرض تهديد
مدير کل منابع طبيعي و آبخيزداري استان نيز در اين باره گفت: تغييرات اقليمي و همچنين بهره برداري بي‌رويه و چراي دام در مراتع، موجب شده که بخشي از اين مراتع مورد تهديد قرار گيرد.ابوطالب قزلسفلو افزود: در استان بيابان‌هاي طبيعي نسبتاً وسيعي وجود دارد و بخشي از بيابان‌ها نيز به علت نوع مديريت و مسائل انساني به وجود آمده اند، که مهم‌ترين دليل آنها کاهش بارندگي‌ها و ضعف پوشش گياهي اين مناطق است. وي بيان کرد: خشکسالي‌هايي که طي سال‌هاي اخير رخ داده موجب شده تا بخش زيادي از مراتع استان دچار اين مشکل شوند و براي مديريت آن بايد وجود دام مازاد را جدي گرفت و آن را تعديل کرد.وي تأکيد کرد: در استان وزش بادها از غرب به شرق است و فعلاً با اين موضوع درگير نيستيم اما با ادامه خشکسالي‌ها و تغييرات اقليمي و تخريب‌هايي که در مراتع صورت مي‌گيرد، احتمال به وجود آمدن اين مشکل در استان وجود دارد.

لزوم توجه جدي به موضوع ريزگردها
فرماندار گميشان که طي ماه گذشته چندين بار گردوغبار شديد را در منطقه شاهد بوده است در يک گفت وگوي خبري اظهار کرد: اگر در وضعيت فعلي براي پيشگيري از اين پديده ناهنجار زيست محيطي تدبيري نشود در آينده‌اي نزديک مشکلي همچون اهواز در اين شهرستان و شهرستان هاي مجاور تجربه خواهيم کرد. امانگلدي ضمير با بيان اين که با توجه به کاهش ميزان بارندگي و افزايش دما، شرايط اقليمي کشور تغيير کرده است، افزود: عوامل طبيعي، انسان  ساز و ترکيبي عوامل تشکيل دهنده مخاطرات طبيعي به ويژه در زمينه خشکسالي هستند.وي بيان کرد: به هرحال وقوع ريزگردها طي يک هفته آن هم دوبار، هشداري جدي بود که هم مسئولان بايد به آن توجه جدي داشته باشند و هم مردم بايستي با حساسيت بيشتري نسبت به وظايف خود در قبال خشکسالي اقدام کنند.

ايجاد کمربند سبز، سدي محکم برابر ريزگردها
علاوه بر حوادث طبيعي از قبيل سيل، زلزله، لغزش و رانش، آتش سوزي و خشکسالي بايد نام ريزگردها را نيز در فهرست عوامل و بلاياي طبيعي قرار داد که بخش‌هاي مرزي استان گلستان با کشور ترکمنستان را به شدت مورد تهديد قرار مي‌دهد. با توجه به جدي بودن اين موضوع، بهتر است پيش از آنکه دير شود دست از روي دست برداريم و از تجربيات استان‌هايي که چند سال است با اين پديده مواجه شده اند، استفاده کنيم. با توجه به شکننده بودن منابع آبي در مناطق شمالي و شرقي استان و برهم خوردن تعادل زيستي در اين مناطق به دليل خشکسالي‌هاي مداوم، کارشناسان معتقدند بايد پوشش گياهي ناچيزي را که در اين مناطق و نوار مرزي استان وجود دارد حفظ کرد و از سويي ديگر مراتع که بيشترين وسعت را در اين مناطق دارند مديريت نمود و آنجا را از دام‌هاي مازاد خالي کرد. علاوه براين کمربند سبز را نيز در مناطق ايجاد و گسترش داد و سدي طبيعي برابر ريزگردها ايجاد کرد.

اثرات سوء اقتصادي
يکي از کارشناسان در اين باره گفت: وقوع اين پديده مي‌تواند پيامدهاي زيادي را به همراه داشته باشد از جمله آن مي‌تواند از بين رفتن محيط زيست و اکوسيستم مناطق درگير با اين پديده باشد. مهم‌ترين مسئله‌اي که بايد به آن توجه کرد، قرار گيري مناطق شهري و روستايي و جمعيت نسبتاً قابل توجه در مناطق شرقي و شمالي استان است که مي‌تواند زندگي مردم اين منطقه را مختل کند.

منصور هاديان با بيان اينکه تخريب پوشش گياهي، شورشدن اراضي، کاهش توان توليد و کاهش آب‌هاي زيرزميني در امنيت غذايي هم به شدت اثرگذار است، افزود: اقتصاد مردم اين مناطق بر پايه کشاورزي و دامپروري استوار است، در صورتي که پاي ريزگردها به منطقه باز شود و شرايط نامناسب تداوم داشته باشد، معيشت ساکنان منطقه به خطر مي‌افتد. شايد در سال‌هاي گذشته غبارهاي محلي برخي از مناطق استان را در بر مي‌گرفت اما امسال طي روزهايي که شرايط منطقه بغرنج بود، مي‌توانستيم دامنه ريزگردها را در ساعتي از شبانه روز حتي در مرکز استان هم مشاهده کنيم.

وي تأکيد کرد: اين امر نشان مي‌دهد که مسئله از يک گرد و غبار محلي فراتر است و اين قابليت را دارد که بخش‌هاي زيادي از استان را درگير کند.

وي تأکيد کرد: گفتن عمق فاجعه‌اي که ممکن است در آينده گريبان اين استان را بگيرد به تنهايي نمي‌تواند مشکلات را رفع کند بنابراين بايد به دنبال راه حل‌هاي مناسب بگرديم. شايد يکي از موثرترين اتفاقاتي که مي‌توانيم براي آن برنامه ريزي کنيم، ايجاد کمربند سبز در منطقه و حفظ پوشش گياهي مرتعي باشد.

در صورت خشکي، تالاب‌ها تبديل به منبع ريزگردها مي‌شوند
اين کارشناس خاطرنشان کرد: از طرفي در اين منطقه تالاب‌ها و باتلاق‌هايي وجود دارد که در معرض خشکي قرار گرفته اند، همين امر مي‌تواند مشکلات عديده‌اي در اين زمينه ايجاد کند و خود به منبعي براي توليد ريزگردها تبديل شود. از راهکارهاي ديگري که مي‌توان در اين مناطق به کار بست، حفظ منابع آبي است. علاوه براين بايد حقابه تالاب‌ها را هم در نظر گرفت و مانع خشک شدن آن‌ها شد.وي با اشاره به بياباني شدن مراتع استان هم تصريح کرد: براساس آمارها بيش از 100 هزار هکتار از مراتع قشلاقي استان در معرض بياباني شدن قرار دارند که يکي از مهم‌ترين دلايل آن بي توجهي به ظرفيت مراتع و تناسب نداشتن آن با جمعيت دامي موجود است که توجهي به زادآوري مجدد گياهان ندارند. عمده مراتع استان هم در مناطق شمالي و شرقي واقع شده که خشک شدن آن ضررهاي جبران ناپذيري را به پيکره زيست محيطي، اقتصادي و اجتماعي استان وارد مي‌کند.

پيامدهاي اجتماعي و زيست محيطي
هاديان با اشاره به تنوع زيستي استان هم اظهار کرد: اين استان از تنوع زيستي بسيار بالايي برخوردار بوده که يکي از پيامد‌هاي بيابان شدن اثر منفي و بسيار جدي بر تنوع زيستي و ايمني محيط زيست استان است که در نهايت توسعه اقتصادي و اجتماعي پايدار منطقه را تحت تأثير قرار مي‌دهد.

وي عنوان کرد: به طور قطع مردم اين مناطق هم به دنبال رها شدن از اين وضعيت اقدام به مهاجرت خواهند کرد و زمين‌هاي کشاورزي که روزگاري توليد محصول و تأمين غذاي بخشي از مردم روي آنها انجام مي‌شد، بدون استفاده رها مي‌شوند.

فعاليت بيش از 16 هزار حلقه چاه غيرمجاز در گلستان
با وجود بحران شديد خشکسالي در گلستان، هنوز بالغ بر 16 هزار و 821 حلقه چاه غيرمجاز در اين استان فعال است که 164 ميليون مترمکعب آب استحصال مي‌شود. براساس آمارهاي موجود 18 هزار و 567 حلقه چاه داراي پروانه نيز در استان فعالند که آبدهي آنها هزار و 33 ميليون مترمکعب در سال است، به بياني ديگر 85 درصد تخليه آب‌هاي زيرزميني از طريق همين چاه‌ها انجام مي‌شود.

توسعه بدون توجه به ظرفيت‌هاي زيستي
دکتر عباس قزلسفلو(رئيس پژوهشکده محيط‌هاي خشک کشور)- در بسياري از مواقع بدون توجه به ظرفيت‌هاي محيط زيست اقدام به توسعه کرده ايم که نتيجه آن وخامت محيط زندگي مان بوده است. گسترش بيابان‌ها هم خود يکي از دستاوردهاي توسعه بدون توجه به ظرفيت‌هاي زيستي است، موضوعي که شايد چندان به آن توجه نشود. يکي از پيامدهاي بياباني شدن، وقوع پديده‌اي به نام ريزگردهاست، هرچند اين پديده داراي دو بخش است که بايد به بعد فرا مرزي و فرامنطقه‌اي آن مانند ريزگردهاي غرب کشور که جرياني غربي شرقي دارند، توجه کرد، از طرفي هم در منطقه گلستان ما گرد و غبارهاي محلي را داريم که منشاء هر دو يکي است.

روند گسترش بيابان‌ها در دنيا و به خصوص در کشور ما سرعت و شتاب زيادي پيدا کرده است تا حدي که مراتع و جنگل‌ها در حال از بين رفتن هستند و همين مسئله مي‌تواند شرايط را براي وقوع ريزگردها تشديد کند. از سويي ديگر خشکي درياچه ها، تالاب‌ها و مرداب‌ها نيز فاجعه بزرگي است که متأسفانه توجه چنداني به آن نمي‌شود. براساس شاخص‌هاي بين المللي کشورهايي که 40 درصد ظرفيت آب زيرزميني خود را مورد استفاده قرار دهند دچار بحران خواهند شد اما ما در ايران از 90 درصد آب‌هاي زيرزميني بهره برداري مي‌کنيم، استان گلستان نيز از اين قاعده مستثني نيست، متأسفانه سالانه حجم زيادي از آب‌هاي زيرزميني براي کشت محصولات با نياز آبي شديد مانند برنج مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

توسعه پايدار، توسعه‌اي است که بدون کاستن از توان زيست محيطي و حفظ آن براي نسل‌هاي آينده اتفاق مي‌افتد. برخي از ثروت‌ها منحصراً متعلق به ما نيست، جنگل ها، محيط زيست، مراتع، آب‌هاي زيرزميني، نفت و ... از اين جمله هستند که ثروت‌هاي بين نسلي به شمار مي‌روند.

زماني که تالاب‌ها را مديريت نکنيم و بخشکانيم، ريزگرد توليد مي‌شود، اين در حالي است که اروپا با حفظ محيط زيست توانسته است به توسعه برسد.آنچه که در تشديد روند بياباني شدن نقش ايفا مي‌کند، نتيجه دخالت‌هاي مستقيم مردم و مسئولان و سياست‌هاي ماست، بدون توجه به ظرفيت‌هاي زيستي و اکولوژيکي به محيط زيست هجوم آورده ايم و همين امر موجب شده عواقب آن دامن گير نسل‌هاي بعدي شود.

مرثيه خواني براي بحران آب
شيردل- وضعيت منابع آبي در کشور و در استان بسيار بغرنج است به نحوي که بخش زيادي از سفره‌هاي زيرزميني در حال استحصال است که در نهايت منجر به از بين رفتن درياچه‌هاي زير زمين، شوري خاک، بياباني شدن و در معرض خطر قرار گرفتن حيات در اين مناطق مي‌شود. يکي از محققان مرکز تحقيقات و آموزش کشاورزي و منابع طبيعي استان از مرثيه خواني‌هاي بدون ارائه راهکار براي بحران آب انتقاد کرد و در اين باره گفت: سوء مديريت‌ها و استفاده نکردن بهينه از منابع آبي موجب بروز وضعيت بغرنج فعلي شده است که عده‌اي صرفاً براي بحران آب مرثيه خواني مي‌کنند و در عين حال راهکاري ارائه نمي‌دهند و اگر هم برنامه‌اي وجود داشته باشد، عزمي براي اجرايي شدن آن وجود ندارد.

دکتر محمد اسماعيل اسدي افزود: وجود چاه‌هاي عميق و برداشت‌هاي بي‌رويه از منابع آبي، آينده‌اي بحراني و خطرناک براي گلستان ترسيم کرده است. اين در حالي است که گفته مي‌شود 98 درصد از ظرفيت آب‌هاي زيرزميني اين استان در حال بهره برداري است که خود يک فاجعه زيست محيطي بزرگ را به بار خواهد آورد.

وي بيان کرد: طي سال‌هاي اخير تنها بر روي مديريت عرضه کار کرده ايم، هرجا رودخانه‌اي ولو کوچک جاري بود، روي آن سد ساخته ايم و آب را مهار کرديم، بدون اينکه تأثيري در وضعيت ما داشته باشد. به بياني ديگر ما تنها حوضچه‌هايي براي تبخير درست کرده ايم و داريم آبي را که از هزاران سال قبل وجود داشته و به ما رسيده از بين مي‌بريم. به گفته وي، تداوم اين روند گلستان را به سمت بياباني شدن پيش مي‌برد و در آينده‌اي نزديک با خشک شدن تالاب‌ها و باتلاق‌هايي که در پايين دست وجود دارد، استان را با مشکلي به نام ريزگردها مواجه خواهيم کرد.اين محقق و پژوهشگر با بيان اين که مهم‌ترين موضوع اصلاح الگوي مصرف و افزايش بهره وري است، تأکيد کرد: بخش کشاورزي بزرگترين مصرف کننده منابع آبي است در عين حال پايين‌ترين بهره وري را دارد، بايد فکري انديشيده شود، روش‌هاي نويني براي استفاده از آب در اين بخش پيشنهاد شده و وجود دارد، اما همه آنها در گرو حمايت‌هاي دولت است. به هر حال تهيه تجهيزات نياز به اعتبار دارد بنابراين دولت خود بايد در اين زمينه ورود جدي داشته باشد و دست از سدسازي‌هاي بي‌مورد بردارد.

اصلاح الگوی مصرف خشکسالی زلزله زیست محیطی طبیعی و آبخیزداری استان کارشناسی کشاورزی و منابع طبیعی گرد و خاک گرد و غبار مهاجرت